Solvent ekstraksiyon, bir çözücü yardımıyla bir fazdan başka bir faza çözünebilen bir bileşenin taşınması esasına dayanan bir ayırma ve saflaştırma yöntemidir​. Genellikle bir sıvı karışımdan hedeflenen bir maddenin başka bir sıvı faza alınması amacıyla kullanılır. Bu yöntemde kullanılan çözücü (solvent), başlangıç çözeltisiyle kısmen veya tamamen karışmayan bir sıvıdır​. Solvent ekstraksiyon, kimyasal, metalurjik, biyoteknolojik ve gıda endüstrilerinde yaygın bir şekilde kullanılmaktadır​.

Bir solvent ekstraksiyon sürecinde temel olarak dört terim tanımlanır:

• Besleme (F): Başlangıç çözeltisi.
• Çözücü (S): Ekstraksiyon işlemini gerçekleştiren sıvı.
• Ekstrakt (E): Çözücü fazında toplanan hedef madde.
• Rafinat (R): Hedef maddenin uzaklaştırıldığı başlangıç çözeltisinin artık fazı​.

Çözücünün hedef maddeye olan ilgisi, dağılım katsayısı (m) ile tanımlanır ve bu katsayı hedef bileşiğin ekstrakt ve rafinat fazlarındaki konsantrasyonlarının oranıdır​.

^{Solvent Ekstraksiyon İşlemi Temsili Görseli. (Yapay Zeka Tarafından Oluşturulmuştur.)}

Solvent Ekstraksiyonun Tarihsel Gelişimi

Solvent ekstraksiyon kavramı, modern kimyada özellikle 20. yüzyıl başlarında önem kazanmıştır​. Nükleer enerji programlarının başlamasıyla nadir toprak elementleri ve aktinitlerin ayrılması gibi yüksek saflık gerektiren işlemler solvent ekstraksiyonun gelişiminde önemli bir rol oynamıştır​. Günümüzde ise solvent ekstraksiyon yöntemleri; çevre teknolojileri, ilaç endüstrisi, nadir toprak elementleri üretimi ve atık geri dönüşüm gibi birçok alanda uygulanmaktadır​.

Solvent Ekstraksiyonun Temel Mekanizması

Ekstraksiyon Evresi

Ekstraksiyon evresinde, hedef madde besleme çözeltisinden solvente geçer. Bu aşama, hedef molekülün solvent ile kimyasal ya da fiziksel etkileşime girerek çözünmesi ile başlar. Ekstraksiyonun verimliliği, çözücünün seçiciliği ve fazlar arasındaki kütle transfer kinetiğine bağlıdır​​.

Sıyırma (Stripping) Evresi

Ekstrakt fazındaki hedef maddenin geri kazanılması için genellikle başka bir çözücü veya fiziksel işlem (örneğin damıtma) kullanılarak sıyırma işlemi gerçekleştirilir​. Bu adım, solventin yeniden kullanımını sağlamak açısından önemlidir​.

Çalkalama ve Faz Ayırımı

Çözücü ve besleme fazlarının etkili şekilde karıştırılması, hedef bileşiğin maksimum transferini sağlar. Ardından fazlar, yoğunluk farklarına bağlı olarak birbirinden ayrılır​. Fazların tam ayrımı solvent ekstraksiyon verimliliği için kritik öneme sahiptir​.

Solvent Ekstraksiyon Sürecinde Kullanılan Çözücüler

Solvent seçimi, ekstraksiyon verimliliği ve ekonomik uygulanabilirlik açısından belirleyicidir​. İdeal bir çözücü aşağıdaki özelliklere sahip olmalıdır:

• Hedef maddeye yüksek seçicilik göstermeli,
• Besleme fazı ile düşük karşılıklı çözünürlüğe sahip olmalı,
• Düşük viskozite ve uygun yoğunluk farkı sağlamalı,
• Düşük toksisiteye ve korozyon etkisine sahip olmalı,
• Ekonomik ve kolay geri kazanılabilir olmalıdır​.

Nadir toprak elementlerinin solvent ekstraksiyonunda sıklıkla kullanılan başlıca çözücüler arasında Di-(2-etilheksil) fosforik asit (D2EHPA), Cyanex 272 ve Cyanex 572 gibi organofosfor bazlı reaktifler bulunmaktadır​.

Solvent Ekstraksiyonda Temel Parametreler

Solvent ekstraksiyon performansını etkileyen başlıca parametreler şunlardır:

pH Değeri

pH, hedef iyonların solvent ile kompleks oluşturma yeteneğini etkiler. Özellikle nadir toprak elementlerinin ayrımında pH değeri kritik bir parametredir​.

Çözücü Konsantrasyonu

Çözücünün miktarı, ekstraksiyon verimini doğrudan etkiler. Yetersiz çözücü kullanımı düşük ekstraksiyon oranlarına neden olabilirken, fazla çözücü kullanımı ekonomik açıdan dezavantajlıdır​.

Temas Süresi

Fazlar arası temas süresi, hedef maddenin çözeltiden çözücüye geçmesi için yeterli zaman tanınmasını sağlar​.

Sıcaklık

Sıcaklık artışı genellikle kütle transfer hızını artırır, ancak bazı sistemlerde aşırı sıcaklık, kimyasal bozunmalara yol açabilir​.

Solvent Ekstraksiyon Kinetiği ve Termodinamiği

Solvent ekstraksiyon kinetiği, arayüzeyde gerçekleşen difüzyon ve kimyasal reaksiyonları içerir​. Reaksiyon hızı; çözeltideki hedef madde konsantrasyonu, çözücü karakteristiği ve deneysel koşullara bağlıdır​. Bazı çalışmalarda metal-ligand komplekslerinin organik faza geçişinin hız belirleyici adım olduğu bulunmuştur​.

Arrhenius eşitliği ve aktifleşmiş kompleks teorisi kullanılarak solvent ekstraksiyon süreçlerinin aktivasyon enerjileri hesaplanmakta ve bu veriler süreçlerin optimizasyonu için değerlendirilmektedir​.

Nadir Toprak Elementlerinin Solvent Ekstraksiyonu

Nadir toprak elementlerinin birbirine oldukça benzeyen fiziksel ve kimyasal özellikleri nedeniyle ayrılması zordur​. Bu nedenle solvent ekstraksiyon, lantanit daralması ve pH farklarından yararlanarak seçici ayrım yapılmasında etkin bir yöntem olarak kullanılmaktadır​.

NTE'lerin ekstraksiyonunda:

• Hafif nadir toprak elementleri (La, Ce, Pr, Nd) genellikle daha düşük pH değerlerinde organik faza geçerken,
• Ağır nadir toprak elementleri (Gd, Dy, Tb) daha yüksek pH aralıklarında ekstrakte edilir​.
• Seçici ekstraksiyon ve kademe tasarımı için McCabe-Thiele diyagramları kullanılmakta ve faz sayıları optimize edilmektedir​.

Uygulama Alanları ve Endüstriyel Önemi

Solvent ekstraksiyon yöntemi, aşağıdaki başlıca alanlarda kullanılmaktadır:

• Nadir toprak elementlerinin üretimi ve saflaştırılması​,
• Nükleer yakıt geri kazanımı,
• İlaç sanayisinde aktif bileşenlerin saflaştırılması,
• Gıda endüstrisinde aroma bileşiklerinin ekstraksiyonu​,
• Atık su arıtımı ve metal iyonlarının geri kazanımı​.

Bu geniş uygulama alanları, solvent ekstraksiyonun çok yönlü ve önemli bir ayırma yöntemi olduğunu göstermektedir.