Somut olmayan kültürel miras; toplulukların, grupların ve kimi durumlarda bireylerin kültürel miraslarının bir parçası olarak tanımladıkları uygulamalar, temsiller, anlatımlar, bilgiler, beceriler ve bunlara ilişkin araçlar, gereçler ile kültürel mekânları kapsar. Bu miras kuşaktan kuşağa aktarılır. Toplulukların çevreleri, doğa ve tarihleriyle etkileşimleri içinde sürekli yeniden yaratılır, böylece kimlik ve devamlılık duygusu kazandırır ve kültürel çeşitlilik ile insan yaratıcılığına saygıya katkı sağlar.

Sözleşme, mirasın korunmasını bir “yaşatılabilirliği güvence altına alma” süreci olarak tanımlar; bu süreç kimlik saptaması, belgeleme, araştırma, muhafaza/koruma, geliştirme, güçlendirme ve özellikle okul içi–dışı eğitimle kuşaktan kuşağa aktarma ile mirasın çeşitli yönlerinin canlandırılmasını içerir.

Bu yaklaşım “obje”yi değil, icrayı/aktarıma konu olan bilgiyi ve birikimi merkeze alır: Değerli bir nesneyi tek başına korumaktan ziyade, onu üreten, yaşatan ve aktaran bilgi, gelenek ve birikimin bütünü korunur.

^{UNESCO Türkiye Millî Komisyonu Başkanı Prof. Dr. Öcal Oğuz Somut Olmayan Kültürel Mirası Anlatıyor (Gazi Üniversitesi)}

Terim ve Terminoloji Tartışmaları

Somut olmayan kültürel miras (SOKÜM) terimi yeni bir disiplin adı değildir ve folklorun yeni adı olarak da görülmemelidir. UNESCO’nun kültürel mirası koruma çalışmalarının uzun birikimi içinde biçimlenmiş bir kavramsallaştırmadır. 

UNESCO sürecinde 1970’ler–1990’lar boyunca folklor, popüler ve geleneksel kültür, maddi olmayan kültür, sözlü ve somut olmayan kültürel miras gibi farklı adlar kullanıldı ancak 2002–2003’teki hükûmetler arası uzman toplantılarında kapsanan alan için en uygun ifadenin “somut olmayan kültürel miras” olduğuna karar verildi ve önceki terimler ile antropoloji/etnoloji gibi disiplin adlarına sözleşme dilinde yer verilmedi. 

Bu tercih, “korunacak alan”ın folklor terimiyle tam karşılanamadığını gösteren çok dilli/çok kültürlü tartışmaların sonucudur. Folklorun kimi dillerde farklı anlamlara gelmesi (ör. Rusçada sözlü edebiyat), bazı bağlamlarda köyle özdeşleştirilmesi ve kapsayıcılık sorunları, UNESCO’nun 1980’lerden itibaren folklor adlandırmasından uzaklaşmasına yol açtı. 

Türkçedeki karşılık üzerine yürüyen çeviri tartışmalarında “soyut kültürel miras” önerisi özellikle vurgulansa da sözleşmenin çalışma dillerindeki intangible/immatériel terimlerine metne sadakat ilkesiyle denk düşmediği belirtilir. Türkçede “somut olmayan kültürel miras” (alternatif olarak “maddi olmayan” vb.) kullanımı bu nedenle bir tercih değil, zorunluluk olarak gerekçelendirilir. 

Özetle;

• SOKÜM terimi disiplin adı değil, koruma politikasının konusu olan alanın adıdır. 
• Folklor/antropoloji/etnoloji yerine geçmez; bu alanlarla ilişkilidir ama onlardan daha kapsayıcı bir çerçeve kurar. 
• Türkçede “somut olmayan kültürel miras” kullanımı, sözleşme metninin çok dilli üretim sürecine ve resmî kavramlaştırmasına dayanır. 
• Bu çerçeve, SOKÜM’ün odağını “nesne”den çok icra, bilgi ve aktarım süreçlerine yerleştirir; kavramın terminolojik netliği de bu yönelimin ürünüdür. 

UNESCO Çerçevesinde Tarihsel Gelişim

UNESCO’nun kültürel mirası korumaya yönelik ilk düzenlemeleri, ağırlıkla “obje” odaklı sözleşmelerdi: 1954 Silahlı Çatışma Hâlinde Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi, ardından 1970 Kültür Varlıklarının Kanunsuz İthal/İhraç ve Mülkiyet Transferinin Önlenmesi Sözleşmesi ve 1972 Dünya Kültürel ve Doğal Mirasın Korunması Sözleşmesi bu yaklaşımı kurumsallaştırdı. 

1980’lerden itibaren, “yaşayan” mirasa yönelen çizgiyi 1989 “Geleneksel Kültür ve Folklorun Korunması Tavsiye Kararı”, 1997/1998 İnsanlığın Sözlü ve Somut Olmayan Mirası Başyapıtları İlanı ve bu süreçte yapılan uluslararası toplantılar güçlendirdi.1999 Washington toplantısı bile terim tartışmalarının sürdüğünü, miras alanının adlandırılması konusunda kararsızlığın devam ettiğini gösterdi. 

Kavramsal ve hukuki çerçeve, 2001 Torino (Turin) “Intangible Cultural Heritage – Working Definitions” yuvarlak masa toplantısı ile daha da olgunlaştı; burada “geleneksel kültür”, “folklor” ve “somut olmayan miras” kavramları tartışıldı ve "aktarım/miras” vurgusu öne çıktı. 

Ardından 2002–2003 Hükûmetlerarası Uzmanlar Toplantıları sözleşme metnini hazırladı; metin tüm üye devletlerin diplomat ve hukukçularının katkısıyla tartışılıp uzlaşma temelinde şekillendi ve 17 Ekim 2003’te UNESCO 32. Genel Konferansı’nda Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi kabul edildi. 

Sözleşme, kabulünden sonra hem koruma politikalarını hem de müzecilik yaklaşımlarını etkiledi. 2004’te Türkiye’de “SOKÜM’ün Müzelenmesi” sempozyumu düzenlendi, ICOM 2007’de müze tanımına “somut olmayan miras”ı ekledi. 

Türkiye açısından süreç, 5448 sayılı Kanun ile sözleşmenin 21 Ocak 2006’da onaylanıp yürürlüğe girmesiyle tamamlandı. Bu tarihsel çizgi, UNESCO’nun kültürel miras yaklaşımının nesne merkezliden “yaşatarak koruma” eksenine evrildiğini ve SOKÜM’ün uluslararası düzeyde bağlayıcı bir çerçeveye kavuştuğunu ortaya koydu.

Sözleşmede “Koruma (Safeguarding)” ve Yöntemler

Koruma (safeguarding), 2003 Sözleşmesi’nde SOKÜM’ün yaşayabilirliğini güvence altına alma olarak tanımlanır. Bu, sırf tespit ve arşivlemekten ibaret olmayan; icranın ve aktarımın sürmesini hedefleyen bir yaklaşımdır. 

Yöntemler (Madde 2/3’ün çerçevesi)

Sözleşme, korumayı şu uygulamaları kapsayacak biçimde tarif eder:

• Kimlik saptaması,
• Belgeleme,
• Araştırma,
• Muhafaza,
• Koruma,
• Geliştirme,
• Güçlendirme,
• Okul içi ve dışı eğitim yoluyla kuşaktan kuşağa aktarma
• Mirasın değişik yönlerinin canlandırılması. 

Yaşatarak Koruma İlkesi

Bu çerçeve, “obje”yi vitrinde dondurmayı değil üretim, icra ve öğrenme süreçlerini sürdürmeyi hedefler; değerli bir nesnenin kendisinden çok onu üreten/yaşatan bilgi ve birikimin korunmasını öne çıkarır. 

Eğitim ve öğrenme ortamları

Sözleşmenin vurguladığı örgün ve yaygın eğitim, korumanın temel aracıdır; müzeler de okul dışı öğrenme ortamları olarak bu aktarıma katkı verir ve atölye/uygulamalarla ziyaretçiyi aktif öğrenmeye dâhil eder. 

Topluluk Katılımı ve Sürdürülebilirlik

Sözleşme, katılım ve aktarıma öncelik vererek korumayı sürdürülebilirlik eksenine yerleştirir; “ortak bellek”, “paylaşılan deneyim” ve “toplumsal kimlik” gibi temaları içerir. 

Tespit ve Envanter Bağlantısı

Korumanın ilk adımı olan kimlik saptaması pratikte envanter çalışmalarına dayanır; Türkiye’de ulusal envanterde topluluk rızası, temsil değeri ve kaybolma riski gibi ölçütler esas alınır. 

2003 Sözleşmesi’nde koruma; belgelemeyi aşan, aktarıma ve canlandırmaya dayalı, topluluk merkezli bir süreçtir. 

Alanlar ve Envanter Ölçütleri

SOKÜM Alanları (UNESCO sınıflandırması)

2003 Sözleşmesi’nin benimsediği sınıflandırma beş ana alanı kapsar:

• Sözlü anlatımlar ve sözlü gelenekler,
• Gösteri sanatları,
• Toplumsal uygulamalar, ritüeller ve festivaller,
• Doğa ve evrenle ilgili bilgi ve uygulamalar,
• Geleneksel el sanatları (craftsmanship) gelenekleri. 

Türkiye’de Ulusal Envanter Ölçütleri

Türkiye’de SOKÜM Ulusal Envanteri’ne bir unsurun kaydedilebilmesi için aşağıdaki temel ölçütler esas alınır:

• SOKÜM alanlarından birinin içinde yer alma,
• İnsanlık tarihi ve gelenekler açısından değer taşıma,
• Kültürel/toplumsal değerler bakımından derin bir geçmişe sahip olma,
• Bir topluluğu ya da grubu temsil etme,
• İlgili topluluğun rızasının bulunması,
• Kaybolma/bozulma riski taşıma,
• Korunmasına yönelik yeterli düzey ve kapasiteye sahip olma. 

Bu ölçütlerden alanlardan birine dâhil olma, unsurun, yukarıdaki beşli sınıflandırmadan en az biriyle açık bağını göstermesini gerektirir; böylece envanter, alan temelli ve topluluk rızasına dayalı bir koruma mantığıyla işler. 

Türkiye’nin İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi’ndeki Unsurları (2008–2025)

29 Eylül 2025 tarihi itibarıyla listede 31 unsur bulunmaktadır:^【1】 

• Meddahlık (2008)
• Mevlevi Sema Törenleri (2008)
• Âşıklık Geleneği (2009)
• Karagöz (2009)
• Nevruz (2009)
• Geleneksel Sohbet Toplantıları (Yaren, Barana, Sıra Geceleri ve diğerleri) (2010)
• Semah: Alevi-Bektaşi Ritüeli (2010)
• Kırkpınar Yağlı Güreş Festivali (2010)
• Geleneksel Tören Keşkeği (2011)
• Mesir Macunu Festivali (2012)
• Türk Kahvesi ve Geleneği (2013)
• Ebru: Kâğıt Süsleme Sanatı (2014)
• Geleneksel Çini Sanatı (2016)
• İnce Ekmek Yapma ve Paylaşma Kültürü: Lavaş, Katırma, Jupka, Yufka (2016)
• Bahar Bayramı Hıdırellez (2017)
• Dede Korkut - Korkut Ata Mirası: Kültürü, Efsaneleri ve Müziği (2018)
• Geleneksel Türk Okçuluğu (2019)
• Minyatür Sanatı (2020)
• Geleneksel Zekâ ve Strateji Oyunu: Togyzqumalaq, Toguz Korgool, Mangala/Göçürme (2020)
• Hüsn-i Hat, Türkiye’de İslam Sanatında Geleneksel Güzel Yazı (2021)
•  Çay Kültürü: Kimlik, Misafirperverlik ve Toplumsal Etkileşim Sembolü (2022)
• İpek Böcekçiliği ve Dokuma İçin İpeğin Geleneksel Üretimi (2022)
• Nasreddin Hoca/Molla Nesreddin/Molla Ependi/Apendi/Afendi Kozhanasyr Fıkra Anlatma Geleneği (2022)
• Təzhib/Tazhib/Zarhalkori/Tezhip/Naqqoshlik (2023)
• İftar/Eftari/İftar/İftor ve Sosyo-Kültürel Gelenekleri (2023)
• Balaban/Mey Zanaatkârlığı ve İcra Sanatı (2023)
• Sedef Kakma İşçiliği (2023)
• Geleneksel Gayda/Tulum Yapımcılığı ve İcrası (2024)

Bunlardan acil koruma gerektiren somut olmayan kültürel miras unsurları şunlardır:

• Islık Dili
• Geleneksel Ahlat Taş İşçiliği
• Zeytin Yetiştiriciliği ile İlgili Geleneksel Bilgi, Yöntem ve Uygulamalar 

SOKÜM Müzeleri

SOKÜM ile birlikte nesne merkezli müze anlayışından toplum/ziyaretçi merkezli müzeciliğe geçiş yapılmıştır. 2003 Sözleşmesi’nin “yaşayabilirliği güvence altına alma” anlayışı, müzelerde dondurarak koruma yerine yaşatarak koruma yönelimini güçlendirmiş; bu da sergilemede icra, bağlam ve aktarımı öne çıkaran bir dönüşüm doğurmuştur.

Sözleşme sonrasındaki gelişmelerle SOKÜM müzeleri, müze–ziyaretçi sınırını incelten, öğrenmeyi merkeze alan yeni sergileme yöntemlerinin başlıca örnekleri olmuştur.

ICOM’un 2007’de müze tanımına “somut olmayan miras” ifadesini eklemesi, somut ve somut olmayanın birlikte ele alındığı, bağlamı ve kullanım ortamını görünür kılan bir müzecilik anlayışını kurumsallaştırmıştır. Böylece nesneye vurgunun gerileyip hikâye, üretim ve kullanım bağlamının değer kazandığı “yeni müzecilik” çizgisi pekişmiştir.

SOKÜM müzeleri, Sözleşme’de vurgulandığı gibi okul dışı eğitim ortamları olarak konumlanır; atölye ve uygulamalarla ziyaretçiyi etkin/aktif öğrenme sürecine dâhil eder. Çocukların fiziksel ve zihinsel gelişimine katkı sağlayacak biçimde planlanan bu programlar, kültürel miras eğitimini sürdürülebilir kılar. 

Ankara SOKÜM Müzesi Örneği

Ankara Somut Olmayan Kültürel Miras Müzesi’nde ilköğretim gruplarına yönelik uygulamalar, gözlem–görüşme–doküman incelemesiyle değerlendirilmiş; atölyelerin etkili eğitim programları olarak kurgulandığı ve ziyaretçiyi aktif öğrenmeye çektiği saptanmıştır. Bu örnek, SOKÜM müzelerinin kültürel miras eğitimindeki yer ve önemini göstermektedir. 

^{Ankara SOKÜM Müzesi (AA)}

SOKÜM’ün müzecilikle ilişkisi, obje odaklı birikimi “süreç, icra ve aktarım” eksenine taşıyarak; müzeyi öğrenme ve katılım mekânı hâline getirmiştir. Bu dönüşüm, Sözleşme’nin özüne uygun biçimde topluluk-merkezli ve bütüncül bir koruma yaklaşımını beslemektedir.