Soyut makine, dıştan dayatılmış kuralları “temsil eden” bir şema olmaktan çok, madde-enerji tertiplerinden içkin biçimde türeyen süreçler toplamıdır: parçalar bir araya geldikçe, o düzenekten kurallar ve işleyiş doğar. Bu yaklaşım, Simondon yorumunda “üstten-aşağı sibernetik”ten ayrılır; soyut makine “nasıl kuruldu?” sorusuna, bileşenlerden içkin olarak doğan süreçlerle yanıt verir. Deleuze–Guattari hattında terim, Simondon’un teknik öz ve soyutlama kavrayışından esinle, algoritma benzetmesine de açıktır (“algorithm is a good word for it”).

Tarihsel ve Kuramsal Hatlar

Simondon

Simondon’un çizdiği tabloda, soyut makine geri beslemeli (recurrent causality) ilişkiler içinde bireyleşen teknik varlıkların kalbinde çalışır. Klasik örnek “diyot/triot” hattıdır: erken buluşların daha sonraki yeniliklerin olanak uzayını sınırlandırıp yönlendirdiği ve böylece teknik bireyleşmenin çevreyle çift yönlü kurulduğu vurgulanır. Bu çerçevede niş inşası ve doğal seçilim de soyut makine örnekleri olarak adlandırılır; “ilişik çevre (associated milieu)” kavramı, nesnenin kendi çevresini kurarken aynı çevre tarafından geri biçimlendirilmesini betimler.

Deleuze–Guattari

Deleuze–Guattari’de soyut makine, belirli bir kurumun temsili değil, çoklu malzemeler üzerinde kurucu işlemsellik sağlayan bir düzenektir; Simondon hattının genişletilmesiyle, biyolojik ve teknik dünyalarda analoji kuran süreçleri birlikte kavrar. Bu genelleme içkin bir ontolojiye dayanır ve dışsal “plan/şema” fikrine indirgenmez.

Foucault

Foucault, panoptikonu “ideal biçime getirilmiş bir iktidar mekanizmasının diyagramı” olarak ele alır ve bu diyagramın diğer kurumlara uyarlanabildiğini özellikle vurgular. Deleuze ise diyagram–soyut makine bağlantısını kurarak, somut aygıtlar üzerinde işleyen soyut makinelerin belirli entelektüel, ideolojik, algısal ve davranışsal edimleri destekleyip yeniden üretebildiğini gösterir.

Kurumsal ve Kültürel İzdüşümler

Panoptik Mantığın Aktarılabilirliği

Panoptik diyagram, cezaevinin ötesinde okul, fabrika, hastane ve kışla gibi kurumlarda özdenetimi örgütleyen bir makinesel düzenek mantığı olarak çalışır; böylece soyut makine, farklı somut aygıtlara haritalanabilen ve uyarlanabilen bir işlemsellik kazanır.

Edebi ve Sanatsal Örnekler

Kafka’nın Ceza Kolonisi metninde, bedene “yazı” işleyen ceza makinesi, özneyi aygıta bağlayan bir dispozitif olarak çözümlenir; Büyük Cam’daki “Bekârlar” ise arzulama makinesi okuması üzerinden energeia’nın düzeneklere bağlanışıyla yorumlanır. Her iki durumda da “soyut-makine” kavramı, beden ve arzuyu düzenleyen aygıtsal işleyişi açığa çıkaran bir analitik çerçevedir.

Bilgisayar Bilimlerinde "Soyut Makine" ve AAM Yaklaşımı

Kavramsal Konum

Programlama dillerinde soyut makine, dilin yürütümünü durum-geçişleriyle veren işlemsel semantik modelidir. Abstracting Abstract Machines (AAM) yaklaşımı, bu makine-temelli görünümü sonlu bir yaklaşık analize dönüştürür: adres uzayını sınırlayarak mağazayı (store) sonlulaştırır; güncellemeleri birleşim (join), bellek çözümlemelerini kümelerden seçim olarak yorumlar; sonuç, düğümleri soyut makine durumları, kenarları geçişler olan sonlu yönlü bir grafiktir.

Dil Kapsamı ve Örnek Çekirdek

Çalışma, Landin’in ISWIM çekirdeği üzerinden sesli (sound) bir çerçeve inşa eder; ardından mutasyon, birinci-sınıf denetim, bileşik veri türleri ve tam sayısal kule gibi özellikler içeren “gerçekçi” bir dil için ölçeklenir. Değerlendirmede, kilit kıyaslardan biri Church numeral’larla “çarpmanın toplama üzerine dağılımı” testidir.

Temel soyutlama

Başlangıçta her durum kendi mağazasıyla taşındığında durum uzayı üstel büyür. Bir genişletme (store widening) adımıyla tekil (global) mağaza kullanılarak hız kazanılır (hassasiyet pahasına); bu “genişletilmiş” yorumlayıcı, küçük örnekleri yaklaşık 1 dakikada çözebilir ve taban çizgisi olarak alınır.

Optimizasyon Ailesi ve Adım Adım Hızlanma

AAM tabanlı analiz, üç eksende iyileştirilir:

1. Erken dallanmadan kaçınma (lazy non-determinism): Sonradan tek bir birleşime dökülecek olasılıkları baştan genişletmeyerek daha az durum üretir.
2. Yorumlayıcı ara durumlarını kaldırma (abstract compilation): Geçiş sistemindeki yorumlayıcı yükü azaltan derleme teknikleri ile koridor geçişleri kısalır.
3. Daha hızlı durum üretimi: Sabit nokta hesaplamasında daha iyi algoritma tasarımı.
4. Bu basit soyutlama ve uygulama teknikleri, toplamda yaklaşık 500× hızlanma sağlar; iyileştirilmiş çözücü, tabana kıyasla en az iki-üç büyüklük mertebesi daha hızlıdır.

Uygulama Düzeyinde Teknikler

• Zaman damgalı mağazalar, mağaza deltaları ve ön-ayrılmış veri yapıları: Hassasiyeti koruyarak (formca tam) üstveri maliyetini azaltır.
• Sınır (frontier) tabanlı semantik: Her iterasyonda yalnızca sınırdaki durumları ilerleterek gereksiz geçmiş durum yürütümünü engeller; bu, performans ve belirlenimlilik (determinism) yararı getirir.
• Sürekliliklerin doğrusal konumlandırılması: Devamlılık (continuation) adreslemesi doğrusal bir uzaya çekilerek karmaşıklık kübik düzeye düşürülür (n-ary işlevlerde kritik).

Görsel Sezgiler ve Durum Grafikleri

Naif çözümde görülen “uzun koridorlar” ve elmas alt-grafikleri, sırasıyla yorumlayıcı ara durum yükünü ve erken dallanmadan kaynaklı fan-out/fan-in örüntülerini temsil eder; lazy ve abstract compilation adımlarıyla bu yapılar seyreltilir ve grafik daha sıkı hale gelir.

Algoritma Söylemi ve Soyut Makine

Algoritma kavramı yalnız teknik bir yönerge değil, güncel kültürel-ekonomik bağlamda bir iktidar teknolojisi olarak da tartışılır. Diyagram–soyut makine kavramlarıyla birlikte ele alındığında, yapay zekâ dil modellerinin (ör. ChatGPT-4) yanıtlarının literatürde neoliberal söylemle uyumlu örüntüleri yeniden ürettiği gösterilmiştir; çalışma, soruların yönlendirici olmamasına dikkat ederek yirmi soru üzerinde söylem çözümlemesi yürütür.

Disiplinler Arası Terminolojik Ayrım

• Felsefe/sosyal kuramda “soyut makine”: Temsil etmeyen, kurucu-işlemsel bir düzenek; diyagramla eklemlenerek farklı aygıtlara uyarlanabilir.
• Bilgisayar bilimlerinde “soyut makine”: Dil yürütümünü veren durum-geçiş modeli; AAM ile adres uzayı sınırlama, join/seçim, sonlu durum grafiği ve optimizasyon aileleri üzerinden pratik analiz araçlarına dönüştürülür.

Anahtar Kavramlar

İlişik çevre (associated milieu): Teknik varlığın kendi çevresini kurarken aynı çevre tarafından geri biçimlendirildiği alan; bireyleşmenin koşulu.

Geri besleme (recurrent causality): Teknik ilerlemenin zemini olan döngüsel nedensellik.

Soyut makine (AAM bağlamı): Sınırlandırılmış adres uzayında mağazayı değer kümelerine eşleyip güncellemeleri join, bellek erişimini seçim olarak yorumlayan analiz yürütücüsü.

Lazy non-determinism: Olası dallanmaları ihtiyaç anına erteleyen, durum sayısını azaltıcı strateji.

Abstract compilation: Yorumlayıcı ara durumları kaldırarak geçiş sayısını azaltan derleme tekniği.

Frontier-tabanlı semantik & zaman damgalı mağaza: Sadece sınırtaki durumları ilerletip mağazayı tur sonunda güncelleyerek performans ve belirlenimlilik kazandıran yöntem.