Teleüt Türkleri, günümüzde Rusya Federasyonu'na bağlı Kemerovo bölgesi başta olmak üzere Altay Krayı ve Dağlık Altay Cumhuriyeti’nde yaşayan, sayıları giderek azalan ve kültürel kimliklerini koruma mücadelesi veren küçük fakat köklü bir Türk halkıdır. Bugün yaklaşık 2.500–3.000 kişilik bir nüfusa sahip olan bu topluluk, Sibirya coğrafyasının zorlu doğası içinde tarih boyunca pek çok siyasal ve sosyolojik dönüşüme maruz kalmıştır.
Teleüt Müziğine Dair Video (Pierre in Russia)
Teleüt adı, köken olarak “Tölös” veya “Töliş” biçimleriyle VI–VIII. yüzyıllarda Göktürk Kağanlığı’na bağlı boyları ifade etmek için kullanılmıştır. Çin kaynaklarında bu halk, T’ie-lo ya da T’ieh-lê şeklinde geçmektedir. Zamanla bu etnonim, Güney Altayların bir kolu olan ve Telengitlerle yakın akrabalık ilişkisi içinde bulunan bir topluluğun adı hâline gelmiştir. Teleütlerin adları, bazen Telengit, Teles, Töliş gibi formlarla da anılmış, bu adların kökü olan “Tele” etnonimi üzerine Moğolca çoğul eklerinin getirilmesiyle şekillendiği düşünülmüştür.
Bugünkü Teleütlerin yaşadığı coğrafya, geçmişte Orta Asya bozkırlarında göçebe yaşam süren çeşitli Türk ve Moğol kökenli halkların etkileşimine sahne olmuştur. Teleütler, uzun bir tarihsel süreç boyunca Göktürk mirası, Dzungar yönetimi, Çarlık Rusyası ve Sovyetler Birliği gibi farklı politik sistemlerin etkisinde kalmışlardır. Bu tarihsel katmanlar, hem etnik kimliklerinin şekillenmesinde hem de dillerinin dönüşümünde belirleyici rol oynamıştır.
Günümüzde Teleütler, başta Belovo bölgesindeki Büyük ve Küçük Baçat nehirlerinin havzasında olmak üzere sınırlı bir coğrafi alanda yaşamlarını sürdürmektedirler. Ana dilleri olan Teleütçe ise UNESCO ve Ethnologue gibi kurumlarca "kesinlikle tehlikede" kategorisinde yer almakta, yalnızca yaşlı kuşaklar arasında sınırlı düzeyde kullanılmaktadır. Bu durum, yalnızca bir dilin değil, aynı zamanda kadim bir kültürel belleğin de kaybolma riskiyle karşı karşıya olduğunu göstermektedir.
Geleneksel Giyimleriyle Teleüt Türkleri (Pierre in Russia)
Etnik Köken ve Tarihsel Süreç
Tölösler ve Köktürk Mirası
Teleütlerin kökeni, tarihî kaynaklarda VI–VIII. yüzyıllar arasında Orta Asya’da hüküm süren Köktürk Kağanlığı’na dayandırılır. Bu dönemde hayvancılıkla uğraşan ve Tölös (veya Töliş, Teles) adıyla anılan bir Türk boyunun torunları oldukları kabul edilmektedir. Çin kaynaklarında T’ie-lo veya T’ieh-lê biçiminde geçen bu boylar, Göktürk siyasi ve kültürel yapısının önemli parçalarından birini oluşturmuştur.
Aynı zamanda Telengitler (Çu-kiji) gibi Güney Altay halklarıyla da yakın akrabalık ilişkileri bulunan Teleütler, tarihî süreçte adlarını farklı biçimlerde koruyarak günümüze ulaşmışlardır. Moğolca çoğul ekleriyle oluşturulan Telengit, Teleüt, Teles gibi adlar, bu halkın hem etnik hem de kültürel sürekliliğine işaret eder.
Bir Teleüt Kadını (Pierre in Russia)
Göçebe Hayattan Yerleşikliğe
XVI. yüzyılın sonu ve XVII. yüzyılın başlarında Teleütler, İrtiş bozkırları, Ob Irmağı ve kolları olan İnya, Aley, Çarış gibi nehirlerin kıyılarında göçebe hayat sürdürmekteydi. Bu süreçte siyasi ve sosyal etkileşimlerin yoğun olduğu Çungarya bölgesinde “Telengut” adıyla tanındılar ve bölgedeki Dzungar Hanlığı’nın etkisi altına girdiler.
Ancak, 1658–1665 yılları arasında bugünkü yerleşim yerleri olan Kemerovo bölgesine yerleşmeye başladılar. Böylelikle, göçebelikten yerleşik hayata geçiş süreci başlamış oldu. Bu değişim yalnızca yaşam biçiminde değil, dil, kültür ve sosyal organizasyon gibi alanlarda da köklü dönüşümlere yol açtı.
Rus İstilası ve Asimilasyon Süreci
XVII. yüzyılın başlarından itibaren Rus Kozaklarının Sibirya içlerine doğru ilerlemesi, Teleütler de dâhil olmak üzere pek çok yerli halkın hayatında dramatik değişimlere neden oldu. Rus kaynaklarında Beyaz Kalınıklar (Ak Kalmyks) olarak anılan Teleütler, bazı Moğol kabileleriyle (Çoros, Durmet, Tumat vb.) birlikte anılmış ve bu gruplarla kısmi etnik birleşmeler yaşamıştır.
Teleüt halkı bu dönemde yaklaşık 4.000 çadırdan oluşan bir nüfusa sahipti. Sibirya’daki yerli halkın toplam nüfusu sadece 50.000 civarındayken binlerce Rus göçmeni bölgeye gelerek yeni şehirler kurmuş ve Sibirya’yı Çarlık Rusyası'nın bir sömürge ve sürgün bölgesi hâline getirmiştir.
Sovyet Dönemi ve Kimlik Erozyonu
20. yüzyılda Sovyetler Birliği döneminde uygulanan tek dil ve tek kimlik politikaları doğrultusunda, Rus olmayan halkların dilleri ve kimlikleri sistematik biçimde bastırılmıştır. Teleütler de bu süreçten derin şekilde etkilenmiş; anadillerini yazı dili olarak kullanma imkânı bulamamış, eğitim dili olarak Rusçaya mahkûm edilmişlerdir. Özellikle 1970 sonrası kuşaklarda Teleütçenin aktif kullanımı büyük ölçüde ortadan kalkmıştır.
Teleüt Kültürüne Dair Bir Video (Pierre in Russia)
Günümüzde Kimlik Arayışı
Sovyetlerin dağılmasının ardından, özellikle glasnost ve perestroyka dönemleriyle birlikte Teleüt halkı, kimliğini yeniden inşa etmeye yönelik bazı adımlar atmıştır. Teleütçenin yeniden öğretilmesi, sözlük ve edebî metinlerin yayımlanması, kültürel derneklerin kurulması bu sürecin parçalarıdır. Yine de, dilsel ve kültürel kayıplar önemli boyuttadır ve halkın büyük kısmı etnik kimliğini sembolik düzeyde korumaktadır.
Coğrafi Yerleşim
Teleüt Türkleri günümüzde ağırlıklı olarak Rusya Federasyonu’nun Sibirya bölgesinde, özellikle Kemerovo Oblastı'na bağlı Belovo ilçesindeki Büyük Baçat ve Küçük Baçat nehirlerinin (Teleütçedeki adıyla Payat) havzasındaki köylerde yaşamaktadır. Bunun yanı sıra Novokuznetsk ilinin taşrasında yer alan Teleüt köyü ile Altay Krayı’na bağlı Zarinsk ilçesi ve Dağlık Altay Cumhuriyeti’ne bağlı Mayminsk ve Şebalinsk bölgelerinde de küçük Teleüt toplulukları bulunmaktadır.
Bu bölge, hem coğrafî hem de iklimsel açıdan oldukça zorlu koşullara sahip olup ormanlık alanlar, dağlık bölgeler ve soğuk iklimin hâkim olduğu bir çevredir. Teleütlerin bu dağınık yerleşimi, dilin ve kültürün aktarımında kopukluklara ve bölgesel farklılıklara yol açmıştır.
Etnik Yapı ve Dağılım
Teleütler etnik olarak kendilerini Altay halklarının bir parçası olarak görmekte ve bu kimliği korumaya çalışmaktadır. Ancak etnik temsilde ciddi çözülmeler yaşanmaktadır. Özellikle genç kuşaklarda kimlik tanımı daha çok "Rus vatandaşı" ya da "Sibiryalı" gibi üst kimlikler üzerinden yapılmakta, Teleüt kimliği sembolik düzeyde yaşamaktadır.
Etnik açıdan çevre halklarla –özellikle Rus, Telengit ve Moğol kökenli gruplarla– geçmişte yaşanan etkileşimler, evlilikler ve ortak yaşam alanları, bugün Teleütlerin kültürel ve sosyal yapısında çeşitlilik yaratmış; bu durum zamanla dilsel ve kültürel asimilasyonun temel nedenlerinden biri hâline gelmiştir.
Teleütçe
Altay Türkçesi İçindeki Yeri
Teleüt Türkçesi, Altay Türkçesi içinde yer alan bir ağızdır ve daha dar anlamda Güney Altay lehçesi kapsamında değerlendirilir. Teleütçeye dair ilk kapsamlı sınıflandırmalardan birini yapan Wilhelm Radloff, bu dili Altay Kalmukları grubuna dâhil etmiş ve Altay Türkçesinin önemli bir varyantı olarak nitelendirmiştir.
Dilbilimsel açıdan Teleütçe, ses bilgisi ve biçim bilgisi yönüyle Kıpçak Türkçesi ve Eski Kırgız Türkçesi özellikleriyle benzerlik gösterirken Eski Türkçe ile de güçlü bağlara sahiptir. Özellikle ses değişimleri ve yapı ekleri bakımından, birçok eski Türk lehçesinin izlerini taşımaktadır.
Teleütçenin Özellikleri
Teleüt ağzı, kelime dağarcığı açısından Eski Türkçe, Orta Türkçe ve Altay Türkçesi ile anlamlı ölçüde örtüşmektedir. Yapılan karşılaştırmalı çalışmalarda, bu ağızda yer alan kelimelerin önemli bir kısmının Eski Türkçe kökenli olduğu tespit edilmiştir.
Fonetik özellikler bakımından ünlü daralması, ünlü yuvarlaklaşması, ünsüz düşmesi gibi olaylar sıkça görülür.
Ayrıca Teleütçede ünlü türemesi ve ünsüz ikizleşmesi gibi nadir görülen yapılar da mevcuttur.
Biçim bilgisi açısından, isimden fiil, fiilden isim yapan eklerin kullanımı çok gelişkindir ve tarihsel Türkçedeki birçok ek Teleütçede hâlâ yaşatılmaktadır. Bu durum, Teleüt ağzının Türk dili tarihi açısından önemini artırmaktadır.
Yazı Dili Sorunu ve Standartlaşma
Teleütçe hiçbir zaman müstakil bir yazı dili olamamıştır. Bu nedenle eğitim, medya ve resmî yazışmalarda yer bulamamış, Altay Türkçesinin yazı dili formuna entegre edilmeye çalışılmıştır. Ancak bu süreçte, Teleütçenin birçok özgün özelliği göz ardı edilmiştir.
Sovyetler Birliği döneminde uygulanan asimilasyon politikaları çerçevesinde, eğitim dili yalnızca Rusça olarak belirlenmiş; Teleütçe okullarda öğretilmemiştir. Bu nedenle dil, sadece ileri yaş grupları arasında ve sembolik alanlarda (bayramlar, törenler) kullanılmaya devam etmiştir.
Tehlike Altındaki Teleütçe
Teleütçe, UNESCO'nun Tehlikedeki Diller Atlası ve Ethnologue gibi uluslararası veri tabanlarında "kesinlikle tehlikede (critically endangered)" olarak tanımlanmaktadır. Dili aktif olarak konuşanların sayısı yalnızca birkaç yüz kişiyle sınırlıdır ve bu bireylerin büyük kısmı yaşlıdır.
Dilin tehlike sürecine girmesinde;
- Rusçanın eğitim ve kamusal alanda baskın olması,
- Karma evliliklerin yaygınlaşması,
- Geleneksel yaşam biçimlerinin terk edilmesi
gibi etkenler belirleyici olmuştur.
Teleütçe üzerine yapılan canlandırma (revitalizasyon) çalışmaları ise genellikle sivil toplum düzeyinde ve sembolik sınırlarda kalmakta; okul, medya, dijital platform gibi geniş alanlara yayılmakta zorlanmaktadır.
Sosyokültürel Yapı
Dinî Yaşam
Teleütler tarih boyunca şamanizm, atalar kültü ve doğa inançlarını merkezine alan geleneksel inanç sistemlerine bağlı kalmışlardır. Dağlar, nehirler, ağaçlar gibi doğa unsurları kutsal sayılmış; kamlar (şamanlar) aracılığıyla ruhlarla iletişim kurduklarına inanmışlardır. Sovyetler döneminde bu tür inançların baskı altına alınmasıyla dinî uygulamalar ciddi şekilde azalmıştır.
Günümüzde ise Teleütler arasında Rus Ortodoksluğu yaygındır. Ancak bu dinî kimlik, inançtan çok etnik ve sosyal uyumun bir sonucu olarak şekillenmiştir. Birçok birey için dinî aidiyet semboliktir ve geleneksel unsurlarla birlikte yaşatılmaktadır. Özellikle yaşlı kuşaklar, bayramlarda ve ritüellerde eski inanç unsurlarını yaşatmaya devam etmektedir.
Aile Yapısı
Teleüt toplumu patrilineer (baba soyuna dayalı) aile yapısına sahiptir. Geleneksel yaşam biçiminde büyük aileler hâlinde yaşama, iş bölümü ve kuşaklar arası dayanışma ön plandadır. Kadınlar hem aile içi hem de ekonomik alanda aktif rol oynamaktadır.
Karma evliliklerin artması, Rus kültürünün etkisinin artmasına yol açmakta, Teleüt kimliğinin çocuklara aktarılmasını zorlaştırmaktadır. Özellikle kırsal kesimde yaşayan ailelerde dil ve geleneksel pratiklerin aktarımı daha yüksek orandadır.
Sosyal Yaşam ve Topluluk İlişkileri
Teleütler tarihsel olarak kolektif yaşam biçimini benimsemişlerdir. Komşuluk, imece ve toplu karar alma gibi geleneksel uygulamalar uzun yıllar boyunca sürdürülmüştür. Ancak kentleşme ve bireyselleşmenin artması bu yapıyı zayıflatmıştır.
Günümüzde Teleüt köylerinde geleneksel topluluk örgütlenmeleri sınırlı ölçüde varlığını sürdürmektedir. Özellikle dinî bayramlar, cenazeler ve düğünler gibi törenler, kolektif aidiyetin yeniden inşa edildiği zaman dilimleri olarak işlev görmektedir.
Eğitim Durumu
Sovyet döneminde Teleütler, Rusça eğitim sistemine entegre edilmişlerdir. Anadillerinde eğitim verilmemiştir. Günümüzde Teleüt çocukları da Rusça eğitim almakta ve bu durum dil aktarımının kesilmesine neden olmaktadır.
15 yaş üstü bireylerde okuryazarlık oranı oldukça yüksek olduğu ancak anadilinde okuryazarlığın yok denecek kadar az olduğu tespit edilmiştir.
Sivil toplum kuruluşları ve yerel dernekler (örneğin Ene Bayat Derneği), son yıllarda Teleütçenin öğretilmesi için girişimlerde bulunmuş; ancak bu girişimler kalıcı kurumsal destekten yoksun olduğu için sınırlı etkiye sahip kalmıştır.
Edebiyat ve Folklor
Sözlü Kültür ve Anlatılar
Teleüt toplumu, tarih boyunca sözlü anlatı geleneğiyle zenginleşmiş bir kültüre sahiptir. Yazı dili gelişmemiş ya da egemen dil politikaları nedeniyle gelişmesine izin verilmemiş olan halklar gibi Teleütlerde de masallar, destanlar, atasözleri, şarkılar ve dualar gibi halk bilgisi ürünleri nesiller arası aktarımın temel aracıdır. Bu ürünler çoğu zaman dini törenlerde, toplumsal kutlamalarda veya gündelik yaşam içinde söylenerek varlıklarını sürdürmüştür.
Radloff’un derlemelerinde yer alan metinler, 19. yüzyılda Teleütlerin zengin sözlü edebiyatına sahip olduğunu göstermektedir. Bu metinlerde doğa sevgisi, atalar kültü, kahramanlık ve mistik motifler ön plana çıkar.
Teleüt Şairi Nikolay V. Kalişev
Teleüt yazılı edebiyatının sembol isimlerinden biri, hiç kuşkusuz Nikolay V. Kalişev’dir. Sovyet sonrası dönemde diline ve kültürüne sahip çıkan aydın bir figür olan Kalişev, şiirlerinde Teleüt kimliğini, doğayla kurulan bağı, tarihsel hafızayı ve halkın yaşadığı trajedileri işlemiştir. Şiirlerinde yerel dilin korunmasına özel özen göstermesi ve geleneksel temaları modern duyarlılıkla birleştirmesiyle dikkat çeker.
Kalişev’in eserlerinde sıklıkla rastlanan temalar şunlardır:
- Doğanın kutsallığı ve insanla uyumu,
- Tarihî belleğin korunması,
- Kimlik arayışı ve etnik aidiyet,
- Göç ve sürgün temaları,
- Anadil bilincinin önemi.
Bu şiirler, hem içerik hem de biçim yönüyle Teleüt edebiyatının modern örnekleri olarak değerlidir. Kalişev, dili sadece bir iletişim aracı değil, aynı zamanda kültürel direnişin ve hafızanın bir taşıyıcısı olarak görür.
Yayın Faaliyetleri ve Kültürel Canlandırma
Teleütler, Sovyetlerin dağılmasıyla birlikte dil ve kültürlerine yönelmiş; bu süreçte çeşitli yayınlar hazırlanmıştır:
- Teleütçe–Rusça sözlükler,
- Dil bilgisi kitapları,
- İlkokul düzeyinde anadil ders materyalleri,
- Şiir ve hikâye derlemeleri,
- Dernek ve dergi çalışmaları.
Ancak bu yayınların etki alanı oldukça sınırlı kalmış; özellikle genç kuşaklara ulaşma ve sürekli okuma kültürü oluşturma konusunda yetersiz olmuştur. Yayınların çoğu sembolik düzeyde kalmış, kurumsal destek ve yaygınlaştırma eksikliği nedeniyle sürdürülebilir olamamıştır.
Teleütçenin Tehlike Altında Olması
Tehlike Düzeyi ve Uluslararası Sınıflandırmalar
Teleütçe, uluslararası dil izleme kurumları tarafından "kesinlikle tehlikede" (critically endangered) olarak sınıflandırılmaktadır. UNESCO’nun Tehlikedeki Diller Atlası ve Ethnologue gibi kurumlar, Teleütçeyi hem konuşur sayısının düşüklüğü hem de yeni kuşaklara aktarılamaması nedeniyle ciddi tehdit altında görmektedir.
Dilin bu seviyede tehlike altında olmasının başlıca nedenleri şunlardır:
- Teleütçenin kent yaşamında kullanılmaması,
- Eğitim dilinin tamamen Rusçaya dayalı olması,
- Karma evliliklerin artması,
- Gençlerin Rusça ile özdeşleşmiş bir yaşam tarzını benimsemeleri,
- Dile dair politik desteğin olmaması.
Dil Değiştirme ve Monolingual Baskı
Teleüt topluluğunda iki dilli bireylerin sayısı giderek azalmakta; bunun yerine tek dilli Rusça konuşurlar artmaktadır. Bu süreç, literatürde "dil değiştirimi" (language shift) olarak adlandırılır. Genç kuşaklar iletişim, eğitim, iş ve teknoloji alanlarında yalnızca Rusça'yı tercih etmektedir. Teleütçe, sadece ileri yaş grubundaki bireyler arasında, özellikle tören ve bayram gibi sembolik alanlarda kullanılmaktadır. Ayrıca, Teleütçenin dijital mecralarda kullanılmıyor oluşu, medyada temsilinin bulunmaması gibi faktörler, bu dili görünmez kılmakta ve gençler nezdinde işlevsizleştirmektedir.
Canlandırma (Revitalizasyon) Çabaları
Son otuz yıl içerisinde Teleütçeyi canlandırmaya yönelik bazı girişimler olmuştur:
- Yerel dernekler (örneğin Ene Bayat Derneği) tarafından yürütülen dil kursları,
- Anadilde şiir kitapları ve çocuk kitaplarının yayımlanması,
- Sözlü gelenekten derlemeler yapılması,
- Kültürel etkinliklerde anadil vurgusu.
Ancak bu çabalar çoğunlukla sembolik düzeyde kalmış ve devlet desteğinden yoksun olduğu için toplumsal tabana yayılma imkânı bulamamıştır.
Okullarda Teleütçenin seçmeli ders olarak verilmesi yönündeki girişimler yeterli sayıda öğretmen, materyal ve kurumsal motivasyon bulunmadığı için başarısız olmuştur. Bazı bireysel öğretmenler gönüllü olarak katkı sunsa da bu çabaların sürdürülebilirliği tartışmalıdır.
Toplumsal Tutum ve Dil-Kimlik Bağı
Teleütler arasında Teleütçeye yönelik tutumlar da farklılık göstermektedir. Yaşlı kuşaklar dili bir kimlik unsuru olarak görürken gençler arasında dil kullanımıyla etnik kimlik arasında kopukluk gözlemlenmektedir. "Anadilini bilmek kimliğin şartı değildir" düşüncesi giderek yaygınlaşmaktadır.
Bu durum, sadece dilin değil, etnik kimliğin de sembolikleştiği bir sürece işaret etmektedir. Dolayısıyla Teleütçenin korunması, kültürel sürdürülebilirlik politikası olarak ele alınmalıdır.
