Tes Yazıtı, Moğolistan’ın Hovsgöl (Hövsgöl) bölgesinde, Tes (Tesiin Gol) Irmağı havzasında bulunan; Uygur Kağanlığı dönemine tarihlenen, dört yüzü yazıtlı kırmızımsı dikdörtgen bir granit blok parçası niteliğindeki Eski Türk (runik) kitabe örneğidir. Yazıtın korunmuş bölümleri toplam 22 satırdan oluşur ve içerik, Uygur erken dönem siyasi ve idari olayları, boy adları ile sınır/işaret işlevine ilişkin ifadeler içerir.

Keşif ve Yayın

Tes Yazıtı ilk olarak 1915’te B. Ya. Vladimirtsov tarafından bulunduysa da (o dönemde yayımlanmadığı bildirilir), günümüzde bilinen modern keşif ve belgeleme 1976’daki Moğol–Sovyet epigrafi çalışmaları sırasında gerçekleşmiştir; 1976 araştırmasında S. G. Klyaştornıy ve S. Karcavbay yazıtı toprak içinden ortaya çıkarmışlardır. Yazıtın ilk metin yayınları S. Kharjaubai, M. Shinekhüü ve son olarak S. G. Klyaştornıy tarafından yapılmıştır; Klyaştornıy’ın yayını daha eksiksiz kopya, fotoğraflar ve İngilizce çeviri içerir.

^{Tes Yazıtı’nın Güney Yüzü. (Çizim: Klyaştornıy)【1】} 

Fiziksel Özellikler ve Muhafaza

Yazıt, tek parça kırmızımsı dikdörtgen granit bloktur; korunmuş parça uzunluğu yaklaşık 86 cm olup geniş yüzleri ~32 cm, dar yüzleri ~22 cm genişliğindedir. Satır yüksekliklerine göre yazıtın korunmuş kısmı yaklaşık 76 cm olarak kaydedilmiştir.

Yazıt dört yüzünde yazı içerir: batı yüzünde 6, kuzeyde 5, doğuda 6 ve güneyde 5 satır olmak üzere toplam 22 satır bulunur; taşın üst/baş kısımlarının aşınması nedeniyle özellikle satır başlarının çoğu yoktur ve okunabilen kısımlar genellikle satırların son bölümleridir.

Harflerin (runik işaretlerin) yüksekliği yaklaşık 3,5–4 cm olarak belirtilir; karakterlerin biçimleri Taryat (Terhin) ve Şine Usu yazıtlarındaki yazı biçimleriyle yakındır; dar kenarların alt kısmında da Taryat/Şine Usu damgalarına benzeyen işaretler bulunur—bu özellikler yazıtı Uygur kitabeleri grubuna yakın kılar.

Dil, Yazı ve Metin Türü

Tes Yazıtı, Türk runik (Orhun/Eski Türk) harfleriyle yazılmıştır; dil özellikleri bakımından Uygur döneminin (Uygur Kağanlığı) dil ve diyalektolojik izlerini taşır. Metinde hem Uygur yazıtlarına özgü bazı kelimeler hem de yazıt türü açısından sınır taşı/işaret niteliğinde ifadeler yer almaktadır.

Yazıtın anlatım kişisi diğer bazı Uygur yazıtlarının aksine çoğunlukla 3. tekil şahıs rivayeti ile yazılmıştır; bu kullanım metnin türü ve işlevi (ör. anıtsal/sınır taşı metni) hakkında ipuçları verir.

Metnin İçeriği

Yazıtın birçok bölümü parçalı veya aşınmış olduğundan içerik, korunmuş kısımlardan anlaşılmaktadır. Yazıt, Uygur erken dönem siyasal olayları ve yöneticileri; bazı satırlarda bir hükümdarın ölümü ve ardılları ile ilgili bilgiler; yerleşme ve sınır işleri; boy adları ve damgalar gibi unsurlar içerir. Batı/Doğu/Güney/Kuzey yüzlerindeki pasajlar farklı temalar taşır; örneğin bazı yerlerde “damga/berlgü/bitig” türü sözcüklerle (ki bunlar bir tür kişisel/kurumsal işaret veya mühür anlamındadır) karşılaşılır.

Yazıttan çıkarılan belirgin ifadeler arasında çıt (çit/sınır taşı), belgü/bengü (damga), örgin (yönetim merkezi), boz ok (bir boy adı) gibi terimler ile bazı yöre/boy adları sayılabilir; bu kelimeler yazıtın hem coğrafî hem idari/sosyal bağlamı hakkında doğrudan veri sağlar. Bu kelime ve kavram listesi Tes Yazıtı’nın Türk dili araştırmaları için özel değer taşıdığını gösterir.

Tarihlendirme ve Kronoloji Tartışmaları

Tes Yazıtı’nın dikiliş tarihine ilişkin olarak araştırmacılar arasında görüş ayrılıkları vardır. Bazı araştırmacılar (ör. A. Róna-Tas) yazıtı 750 yılı civarına tarihlendirirken; G. Doerfer 761–762 yıllarını önermiş; Osman F. Sertkaya ise yine 750 tarihini savunmuştur. Bu farklılıkların temelinde yazıtta açık bir tarih kaydının olmaması ve yazıtın parçalı durumu yatmaktadır.

Toplu değerlendirmelerde (ör. Rybatzki, Doğan) Tes, Tariat ve Şine Usu yazıtları arasındaki kronolojik ilişkinin karmaşık olduğu; fonksiyon farkları (mezar yazıtı vs. sınır/işaret yazıtı) nedeniyle bu üç yazıtın birbirine doğrudan denk sayılmaması gerektiği ileri sürülmüştür. Tes’in “sınır taşı / işaret” işlevi vurgulanarak kronolojisinin Şine Usu’dan sonra veya aralıklı biçimde düşünülebileceği tartışılmıştır.

Okumalar, Önceki Yaygın Yorumlar ve Yakın Dönem Tartışmaları

Tes metni birçok kez okunup yorumlanmış; Klyaştornıy, yazıtın en kapsamlı modern yayını/çözümlemesini yapmıştır. Daha öncesinden Kharjaubai ve Shinekhüü metinleri de mevcuttur. Araştırmacılar satır başlarındaki eksiklikler, kişi adlarının veya kavim adlarının okunması ve bazı deyimlerin anlamlandırılması konusunda farklılık göstermişlerdir.

Son dönemde yayımlanan çalışmalar yazıtın güney yüzü 3. satırındaki "ilgerü konmak" ifadesi gibi küçük ama anlamlı tamlamaların önceki okumalarda gözden kaçmış olabileceğini, farklı okumaların metnin bağlamını daha anlaşılır kıldığını ileri sürmüştür.  Ayrıca araştırmacılar (Berta, Mert, Ölmez vb.) belirli kelime okumalarında farklılıklar sunmuşlardır; bu durum metnin hâlâ tartışmalı ve yeniden değerlendirilmeye açık olduğunu gösterir.^【2】 

Dilbilimsel ve Tarihî Önemi

Tes Yazıtı, Uygur Kağanlığı’nın erken dönemine ışık tutan içerikleri; yazı tipi, damga ve kullandığı kelime dağarcığı (ör. belgü, örgin, boz ok, kasar, vb.) sayesinde hem tarihî hem de dilbilimsel araştırmalarda değerli birincil kaynaktır. Tes’e özgü sözcükler ve bazı yapılar, Uygur diyalektolojisi ve Eski Türkçe ses/biçim özelliklerinin anlaşılmasına katkıda bulunur.

Metnin “sınır taşı / işaret” niteliği, Orta Çağ Türk siyasal coğrafyasının sınırlandırılması, boy ilişkileri ve yönetim merkezlerinin (örgin) teşekkülü hakkındaki tarihsel yorumlara somut dayanak sağlar. Ayrıca Tes ve Tariat/Şine Usu arasındaki ilişkilerin incelenmesi, Uygur yazıtlarının kronolojisinin yeniden değerlendirilmesine katkıda bulunmuştur.