Tilmen Höyük, Gaziantep ilinin İslahiye ilçesinin yaklaşık 10 kilometre doğusunda, Yelliburun köyünün 2 kilometre batısında yer alan önemli bir arkeolojik yerleşimdir. Volkanik bazalt damarları ve tepecikleriyle çevrili, engebeli bir ovanın ortasında bulunan höyük; 21 metre yüksekliğinde, 220 metre uzunluğunda ve 150 metre genişliğinde oval tabanlı bir tepe ile batıya doğru uzanan 160 metrelik bir dilden oluşur. Yerleşim alanı, Karasu Irmağı’nın kollarının oluşturduğu su kanallarıyla çevrilidir.

Keşif ve Kazı Tarihi

Tilmen Höyük, 1958 yılında Prof. Dr. Uluğ Bahadır Alkım başkanlığında gerçekleştirilen İslahiye Bölgesi Yüzey Araştırması sırasında tespit edilmiştir. 1959 yılında Türk Tarih Kurumu, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi ve Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü iş birliğiyle kazılar başlatılmıştır. Bu çalışmalar Refik Duru ve Handan Alkım’ın da yer aldığı bir ekip tarafından yürütülmüş; 1964 yılına kadar aralıksız sürmüştür. 1969’da yeniden başlayan kazılar, 1972’de tamamlanmıştır.

2002 yılında Prof. Dr. Refik Duru yönetiminde “Tilmen Höyük Onarım ve Çevre Düzenleme Projesi” yürütülmüş, ardından 2003 yılında Nicolò Marchetti başkanlığındaki Türk-İtalyan heyeti kazılara devam etmiştir. Bu son dönem kazıları, alanın arkeolojik park olarak düzenlenmesini ve halkla bütünleştirilmesini de içermiştir.

^{Tilmen Höyük'te Bulunan Bir Eser (Kültür Portalı)}

Tabakalaşma ve Tarihsel Gelişim

Tilmen Höyük, Geç Kalkolitik Çağ’dan Bizans Dönemi’ne kadar uzanan kesintisiz yerleşim evrelerine sahip çok katmanlı bir höyüktür. Yapılan kazılar, höyüğün tarihsel süreçte birçok kültürün etkisi altında kaldığını ve bu kültürlerin yerleşim tabakaları aracılığıyla izlenebildiğini göstermektedir.

Geç Kalkolitik Çağ (M.Ö. 3400–3000)

Tilmen Höyük’te tespit edilen en eski yerleşim, höyüğün IV d yapı katında ortaya çıkarılmıştır. Bu döneme ait kalıntılar, höyüğün tepe kesimindeki saray kalıntıları arasında yapılan derin sondajlarda saptanmıştır. Yaklaşık 19,5 metre derinlikteki tabakalarda kerpiç duvar izleri ve ev tabanları bulunmuştur. Bu ilk yerleşim evresinin, M.Ö. 3400 dolaylarına tarihlenen küçük ölçekli bir topluluk tarafından kurulduğu anlaşılmaktadır. Yerleşim, uzun süreli kullanımın ardından bir yıkım tabakasıyla son bulmuştur.

İlk Tunç Çağı (M.Ö. 3000–2000)

Geç Kalkolitik yerleşimin hemen üzerine inşa edilen İlk Tunç Çağı yerleşmeleri, III j–c yapı katları arasında dokuz ayrı tabakadan oluşmaktadır. Bu evrede höyükteki mimari, küçük taş duvarlarla çevrili yuvarlak planlı depo ve silo yapıları ile temsil edilmektedir. Ayrıca bu döneme ait üç mezar tespit edilmiştir; bunlardan biri oda mezar, diğer ikisi sandık mezar tipindedir. Bu tabakalarda farklı dönemlerde inşa edilmiş duvar teknikleri görülür; erken safhalarda kaba taş temeller, geç safhalarda daha düzenli taş işçiliği tercih edilmiştir.

Orta Tunç Çağı (M.Ö. 2000–1500)

Tilmen Höyük’ün en parlak ve anıtsal dönemi Orta Tunç Çağı’na aittir. Bu dönem, III b–a ve II c–a yapı katlarıyla temsil edilmektedir. Yerleşim, bu süreçte hem iç hem dış surlarla çevrili planlı bir şehir görünümüne kavuşmuştur. Höyüğün tepe kısmında saray kompleksleri, tapınaklar ve idari yapılar; dış kesimlerde ise konut alanları bulunur.

Orta Tunç Çağı’nda kent, güçlü taş surlarla korunmuştur. Bu surlar, iri bazalt taşlardan kuru duvar tekniğiyle örülmüş, yer yer kulelerle desteklenmiştir. Doğu kapısı önünde yer alan bazalt “kapı aslanları” bu dönemin en dikkat çekici anıtsal buluntularıdır.

Mimari açıdan Tilmen, bu çağda Eski Hitit Krallığı ve Kuzey Suriye kültürleriyle yoğun ilişkiler içinde olmuştur. II c ve II b tabakaları, günümüzde yüzeyde görülebilen mimari kalıntıların büyük bölümünü temsil eder. Höyüğün bu dönemde bir krallık merkezi hâline geldiği ve saray kompleksinin muhtemelen I. Hattuşili’nin Suriye seferleri sırasında tahrip edildiği düşünülmektedir.

Demir Çağı (M.Ö. 1200–1000)

Orta Tunç Çağı yerleşiminin yıkılmasından sonra höyükte yeniden iskân başlamış olup I a ve I b yapı katları bu döneme aittir. Bu katlarda taş temelli, kerpiç üst yapılı basit konutlar tespit edilmiştir. Bulunan çanak çömlek örnekleri, Geç Hitit kültürüyle bağlantılı seramik tiplerine işaret etmektedir. Ayrıca bazı metal buluntular (ok uçları, iğneler) bu dönemde yerleşimin kısmen askeri özellik taşıdığını göstermektedir.

Roma, Bizans ve İslami Dönemler

Tilmen Höyük, sonraki yüzyıllarda da tamamen terk edilmemiştir. Höyüğün en üst katmanlarında Roma ve Bizans dönemine ait seramik parçaları, taş temel kalıntıları ve küçük mimari izler bulunmuştur. Bu buluntular, höyüğün geç dönemlerde tarımsal veya kırsal yerleşim olarak kısa süreli kullanımlar gördüğünü ortaya koymaktadır.

Mimari ve Yerleşim Düzeni

Tilmen Höyük, özellikle Orta Tunç Çağı (M.Ö. 2000–1500) dönemine ait mimarisiyle Anadolu arkeolojisinin iyi korunmuş kentlerinden biridir. Yapılan kazılar, höyüğün bu dönemde iç ve dış surlarla çevrili planlı bir şehir niteliğinde olduğunu ve gelişmiş bir kentsel düzen barındırdığını göstermektedir.

Genel Plan ve Yerleşim Düzeni

Orta Tunç Çağı yerleşmesi, iki ana bölümden oluşmaktadır:

• İç Kent: Höyüğün 15.000 m² genişliğindeki tepe düzlüğü üzerinde yer alır. Bu alan, güçlü sur sistemleriyle çevrilmiş olup anıtsal yapılar, saraylar ve idari binalar burada konumlanmıştır.
• Dış Kent: İç kenti çevreleyen ve yerleşimin geri kalanını oluşturan bölümdür. Yaklaşık 900 metre uzunluğunda bir dış surla çevrilidir ve konutlar, atölyeler ile depo yapıları bu kesimde bulunur.

İç ve dış surlar, birbirine paralel olarak planlanmış; savunma, ulaşım ve kentsel sınır işlevlerini aynı anda üstlenmiştir.

Savunma Yapıları ve Sur Sistemi

Tilmen Höyük’ün en dikkat çekici mimari unsurlarından biri, çok katmanlı ve planlı savunma sistemidir.

• Surlar iri bazalt taşlardan, kuru duvar tekniğiyle inşa edilmiştir.
• Temeller 3–4 metre yüksekliğe ulaşmakta, 1–1,5 metre kalınlıktaki duvarlar yer yer kulelerle güçlendirilmiştir.
• Sur bloklarının köşe taşları özenli biçimde yontulmuş, 90° açıyla kesilmiştir; bu özellik, çağdaş yerleşimlerden (örneğin Alalah, Hattuşa) daha ileri bir mühendislik düzeyine işaret eder.

İç kent suru, yaklaşık 500 metre uzunluğunda olup saray bölgesini korumaktadır. Dış kent suru ise daha geniş bir alanı çevreler. Her iki surun da yapım tekniği benzerdir ve aynı dönemde planlandığı anlaşılmaktadır.

Kale ve Kuleler

Kazılarda açığa çıkarılan kaleler ve kuleler, savunma mimarisinin gelişmiş örnekleridir:

• H Kalesi: Höyüğün güneydoğu köşesinde yer alır, duvar kalınlığı 3 metreye, yüksekliği 4,5 metreye ulaşır.
• P ve P2 Kaleleri: Kuzeybatı kesiminde yer alır; P kalesi iki odalı bir plan sunar, P2 kalesi ise tek kare odalıdır ve içeriye iki basamaklı bir merdivenle girilir.
• Bu yapılar, kentin savunma sistemini tamamlayan ve stratejik konumlara yerleştirilmiş kule-kale kompleksleridir.

Kentin Giriş Kapıları

Kente ulaşımı sağlayan üç ana kapı tespit edilmiştir:

• Doğu Kapısı (K-1): Kentin ana girişidir. Daha sonra doğusuna K-6 adlı ikinci bir kapı inşa edilmiştir. Bu girişin iki yanında aslan protomlu bazalt heykeller bulunur; bu unsurlar, Tilmen’in anıtsal karakterini vurgular.
• Kuzey Kapısı (K-2): Kesme taşlardan yapılmış, özenli işçilikli küçük bir geçittir. İç ve dış eşikler arasında bir geçiş odası vardır.
• Batı Kapısı (K-3): Dört basamaklı merdivenle yan bloğa geçilen, ikincil bir kapıdır.

Bu kapılar, hem kente yön kontrolü sağlar hem de törensel bir işlev üstlenir.

Anıtsal Yapılar ve Saray Kompleksi

Tilmen Höyük’ün en yüksek kesiminde, Orta Tunç Çağı’nın II. tabakasına ait saray kompleksi yer almaktadır. Bu alan, 17 basamaklı merdivenle ulaşılan K-5 kapısından başlanarak erişilen teras üzerindedir.

• A Yapısı: 21 x 36 metre boyutlarında olup duvarlarının alt kısımları iri taşlardan, üst kısımları kerpiçten yapılmıştır. Bazalt ortostatlarla kaplıdır.
• 1. ve 2. Evre Sarayları: Farklı dönemlerde inşa edilmiş dört bağımsız yapıdan oluşur. Planları dikdörtgen formlu olup geniş avlular ve depo bölümleri içerir.

Bu saraylar, höyüğün yönetim merkezi olarak kullanılmış; yakın çevrede tapınak ve kamu yapılarının varlığı da yerleşimin idari önemini göstermektedir.

İç Yerleşim ve Yapı Grupları

İç kentte konutlar, depo birimleri, atölyeler ve idari yapılar düzenli bir biçimde konumlanmıştır. Yapılar taş temelli, kerpiç duvarlıdır. Zeminlerde sıkıştırılmış kil tabanlar, duvarlarda sıva izleri görülmüştür. Bu planlama, Tilmen’in yalnızca savunma açısından değil, şehirleşme düzeyi bakımından da gelişmiş bir merkez olduğunu kanıtlar.

Arkeolojik Önemi ve Güncel Durum

Tilmen Höyük, Orta Tunç Çağı’nda Gaziantep ve çevresinde siyasi ve kültürel bir merkez işlevi görmüştür. Bulunan “kapı aslanı” heykelleri, sur sistemleri ve saray yapıları, bölgenin Hitit öncesi mimarisini anlamada temel verilerdendir.

2000’li yıllarda yapılan çevre düzenlemesiyle alan Tilmen Höyük Arkeolojik Parkı hâline getirilmiş; minimum müdahale ilkesiyle yürüyüş yolları ve bilgi panoları eklenmiştir. Bu çalışma, höyüğü hem korunabilir hem de ziyaretçiler tarafından anlaşılabilir bir arkeolojik alan hâline getirmiştir.