Tohum gen bankaları, bitki genetik kaynaklarının (BGK) doğal yaşam alanları dışında (ex-situ) muhafaza edildiği teknik bir tesistir. Bu tesisler, tohumların düşük nem içeriğine kadar kurutularak canlılıklarını kaybetmeden düşük sıcaklıklarda uzun süreli depolandığı yerlerdir. Bitki genetik kaynakları, gıda ve beslenme güvenliğinin sağlanması, tarımsal üretim sistemlerinin dayanıklılığının artırılması ve iklim değişikliği gibi gelecekteki çevresel koşullara uyum sağlanması açısından bir kaynak teşkil eder. Tohum bankaları, bu kaynakların korunması için benimsenen ex-situ yaklaşımlar arasında en yaygın olanıdır.

^{Temsili Tohum Bankası (Yapay Zeka İle Oluşturulmuştur)}

Tarihsel Gelişim

Türkiye'de bitki genetik kaynaklarının toplanması ve korunmasına yönelik çalışmalar 1920'li yıllarda, ülkenin gıda ihtiyacını karşılamak amacıyla başlatılmıştır. Bu dönemde, 1925 yılında Eskişehir'de Islah-ı Büzûr adıyla Sazova Tohum Islah İstasyonu kurulmuştur. Ziraat mühendisi Mirza Gökgöl, 1925-1950 yılları arasında Türkiye'nin çeşitli bölgelerinden buğday başta olmak üzere tahıl tohumları toplamıştır. Gökgöl, topladığı binlerce buğday örneğini karakterize ederek 18.000'in üzerinde farklı tip ve 256 yeni buğday varyetesi belirlemiş ve bu çalışmalarını "Türkiye Buğdayları" adlı eserde yayımlamıştır.

Bitki genetik kaynaklarının sistematik olarak toplanması ve bilimsel yöntemlerle muhafazası, 1960'lı yıllarda Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (UN/FAO) ile yapılan bir anlaşma çerçevesinde başlamıştır. Bu kapsamda 1964 yılında kurulan Bitki Araştırma ve İntrodüksiyon Merkezi, daha sonra Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü (ETAE) adını almıştır. Türkiye'nin uluslararası standartlardaki ilk tohum gen bankası, 1972 yılında ETAE bünyesinde kurulmuştur. Bu kurum, Ulusal Tohum Gen Bankası (UTGB) olarak faaliyet göstermektedir.

1988 yılında, ETAE'deki koleksiyonların güvenlik yedeğini oluşturmak amacıyla Ankara'da Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü bünyesinde ikinci bir gen bankası kurulmuştur. Bu tesis, 2 Mart 2010 tarihinde yeni binasına taşınarak Türkiye Tohum Gen Bankası (TTGB) adıyla faaliyetlerine devam etmiştir. Her iki tohum gen bankası, koleksiyonlarındaki materyallerin emniyet yedeklerini karşılıklı olarak birbirlerinde muhafaza etmektedir. 1976 yılında ise Türkiye'nin bitki genetik kaynakları çalışmalarını koordine etmek amacıyla Ulusal Bitki Genetik Kaynakları Araştırma Projesi düzenlenmiştir.

Kuramsal Yaklaşımlar ve Muhafaza Yöntemleri

Bitki genetik kaynaklarının korunmasında birbirini tamamlayan iki temel yaklaşım bulunmaktadır: in-situ (yerinde) koruma ve ex-situ (yer dışında) koruma.

In-situ (Yerinde) Koruma

Genetik kaynakların bulundukları doğal yaşam ortamlarında korunması yöntemidir. Bu yaklaşım, bitki popülasyonlarının doğal ekosistemlerindeki evrimsel süreçlerinin devam etmesini sağlar.

Ex-situ (Yer Dışında) Koruma

Hedef bitki türlerinin doğal yaşam alanları dışındaki ortamlarda muhafaza edilmesidir. Bu yöntem, genetik materyalin kontrol altında ve güvenli bir şekilde saklanmasına olanak tanır. Başlıca ex-situ muhafaza teknikleri şunlardır:

Tohum Bankaları

En yaygın kullanılan ex-situ tekniktir. Özellikle kurutulmaya ve düşük sıcaklıkta depolanmaya dayanıklı olan ortodoks tohumlu bitki türleri için uygundur. Tohumlar, nem içerikleri %5-6 seviyesine düşürüldükten sonra -18°C veya -20°C gibi sıcaklıklarda uzun süreli depolanır. Bu yöntem, az yer kaplaması, düşük iş gücü gerektirmesi ve çok sayıda örneği ekonomik bir maliyetle muhafaza etme kapasitesi gibi avantajlara sahiptir. Ancak tohumları kurutmaya ve dondurmaya duyarlı olan rekalsitrant (inatçı) tohumlu bitkiler için uygun değildir.

Arazi Gen Bankaları

Meyve ve bağ gibi vejetatif yolla çoğaltılan çok yıllık bitkiler ile tohumla saklanması zor olan türlerin canlı koleksiyonlar hâlinde arazide korunmasıdır. Bu yöntem, materyalin araştırma ve ıslah çalışmalarında değerlendirilmesini kolaylaştırır. Bununla birlikte, geniş arazi gerektirmesi, yüksek bakım maliyeti, hastalık ve zararlılara karşı hassasiyeti ve iklim koşullarından etkilenmesi gibi kısıtlılıklara sahiptir.

In Vitro Muhafaza

Bitki dokularının veya hücrelerinin laboratuvar ortamında, yavaş büyüme koşullarında saklanmasıdır. Bu teknik, araştırma için kullanım kolaylığı sağlar ancak yüksek bakım maliyeti nedeniyle uzun süreli koruma için daha az tercih edilir.

Kryobanka (Dondurarak Saklama)

Bitki materyallerinin (tohum, meristem, embriyo vb.) sıvı azot içinde (-196°C) veya azotun buhar fazında (-130°C ile -196°C arasında) dondurularak saklandığı bir yöntemdir. Bu ultra soğuk koşullar, tüm metabolik süreçleri durdurarak materyalin çok uzun süreler boyunca bozulmadan kalmasını sağlar. Sınırlı alan gerektirmesi ve düzenli yenileme ihtiyacının olmaması nedeniyle maliyet etkin bir yöntemdir ancak her tür için özel protokollerin geliştirilmesi gerekir.

Polen Muhafazası

Özellikle ıslah programlarında, farklı zamanlarda çiçeklenen bitkiler arasında melezleme yapmak amacıyla polenlerin saklanmasıdır. Bu yöntemle sadece babadan gelen nükleer genler korunmuş olur ve birçok türün poleni uzun süre depolanamaz.

DNA Bankası

Genetik bilginin DNA formunda saklandığı, gelişmekte olan bir tekniktir. Etkili ve uzun vadeli bir yöntem olmakla birlikte, izole edilen DNA'nın yeniden canlı bir bitkiye aktarılmasıyla ilgili teknik zorluklar bulunmaktadır.

Uygulama Alanları ve İşlevi

Gen bankaları, genetik materyalin güvenli bir şekilde muhafaza edildiği, kataloglandığı ve bilim insanları ile bitki ıslahçılarının kullanımına sunulduğu tesislerdir. Başlıca işlevleri şunlardır:

• Genetik Çeşitliliğin Korunması: Yerel çeşitler, kültür bitkilerinin yabani akrabaları ve diğer yabani türlerdeki genetik çeşitliliğin kaybolmasını önleyerek gelecekteki tarımsal ıslah çalışmaları için bir kaynak havuzu oluştururlar.

• Islah Çalışmalarına Kaynak Sağlama: Bitki ıslahçıları, gen bankalarındaki materyalleri kullanarak hastalıklara ve zararlılara dayanıklı, kuraklık veya yüksek sıcaklık gibi abiyotik streslere toleranslı yeni çeşitler geliştirebilirler.

• Gıda Güvenliğinin Desteklenmesi: Korunan genetik kaynaklar, değişen iklim koşulları ve artan dünya nüfusunun gıda talebini karşılamak için tarımsal üretimin sürdürülebilirliğine katkıda bulunur.

• Araştırma Materyali Sağlama: Gen bankası koleksiyonları, genetik, genomik, botanik ve taksonomi gibi alanlarda yapılan bilimsel araştırmalar için materyal temin eder.

Ulusal Tohum Gen Bankası (UTGB) Koleksiyonu ve İşleyişi

Ulusal Tohum Gen Bankası (UTGB), Türkiye florasına ait bitki genetik çeşitliliğini koruma misyonunu yürütmektedir. 2024 yılı itibarıyla UTGB koleksiyonu, yaklaşık 3.090 türe ait 55.000'den fazla materyal içermektedir.^【1】 Koleksiyonun biyolojik durumuna göre dağılımı şu şekildedir:

%67'si yerel çeşitler,

%32'si kültür bitkilerinin yabani akrabaları ve doğal floradan toplanan diğer türler,

%1'i ise modern (tescilli) çeşitler^【2】 .

Koleksiyon bitki gruplarına göre incelendiğinde, 12.667 adet örnekle tahıllar ilk sırada yer almaktadır. Tahılları sırasıyla sebzeler (11.340 adet), yemeklik dane baklagiller (9.983 adet) ve yem bitkileri (9.057 adet) takip etmektedir. Tahıllar içinde en büyük pay %47 ile buğday (Triticum sp.) türlerine aittir^【3】 .

UTGB'nin işleyişi şu temel faaliyetleri içerir:

• Muhafaza: Toplanan tohum örnekleri iki sete ayrılır. Bir set, -18°C'de uzun süreli muhafaza için "temel koleksiyon" olarak ayrılır ve dağıtıma kapalıdır. Diğer set ise 0°C'de orta süreli muhafaza edilen ve dağıtıma açık olan "aktif koleksiyon" olarak saklanır.

• Dağıtım: Aktif koleksiyondaki tohum örnekleri, araştırma ve ıslah çalışmaları için talep üzerine dağıtılır. Dağıtım, taraflar arasında imzalanan bir "Materyal Transfer Anlaşması" (MTA) ile gerçekleştirilir ve kullanıcıların araştırma sonuçlarını geri bildirmesi istenir.

• Yenileme: Canlılık oranı veya miktarı belirli standartların altına düşen tohum örnekleri, genetik bütünlükleri korunarak kontrollü koşullarda yeniden üretilir.

• Dokümantasyon: Muhafaza edilen her materyale ait toplama (pasaport), muhafaza, karakterizasyon ve dağıtım verileri, kolay erişim ve yönetim için bir veri tabanına kaydedilir.

• Herbaryum: UTGB'de muhafaza edilen tohumlara ait kurutulmuş bitki örnekleri, uluslararası herbaryum indeksine "IZ" kodu ile kayıtlı olan ETAE herbaryumunda saklanır.