Tulyum, lantanit serisinde yer alan, atom numarası 69 olan, parlak gümüşi renkte bir metaldir. 1879 yılında Per Teodor Cleve tarafından oksit formunda keşfedilmiş olup adını İskandinavya'nın eski adı olan Thule'den alır. Özellikle taşınabilir X-ışını cihazlarında ve lazer teknolojilerinde kullanımı bulunmaktadır.

Sınıflandırma ve Temel Özellikler

Tulyum (Tm), periyodik tablonun 6. periyodunda, lantanitler grubunda bulunan bir elementtir. Elektron dizilimi [Xe] 4f¹³6s² şeklindedir. Lantanitler arasında en nadir bulunanlardan biri olarak kabul edilir (prometyum hariç, ki o da doğada bulunmaz). Oda sıcaklığında katı halde bulunur. Yumuşak, dövülebilir ve tel haline getirilebilir bir metaldir. Yoğunluğu yaklaşık 9,32 g/cm³'tür.

Keşfi

Tulyum oksit (tulya), ilk olarak 1879 yılında İsveçli kimyager Per Teodor Cleve tarafından, o zamanlar erbiyum oksit olarak bilinen ve büyük oranda itriyum içeren bir mineral örneğinden diğer nadir toprak elementlerinin oksitlerini ayrıştırırken keşfedilmiştir. Cleve, erbiyum oksitten iki yeni madde ayırmıştır: biri holmiyum oksit, diğeri ise tulyum oksittir. Saf tulyum metali ise ancak çok daha sonraları, 1911 yılında Charles James tarafından elektroliz ve indirgeme yöntemleriyle elde edilebilmiştir.

^{Tulyum (Yapay Zeka İle Oluşturulmuştur.)}

Etimoloji

Per Teodor Cleve, keşfettiği yeni elemente, mitolojide ve eski coğrafyada İskandinavya'nın en kuzeyini veya uzak kuzeydeki efsanevi bir kara parçasını ifade eden "Thule" adından esinlenerek "tulyum" adını vermiştir.

Doğada Bulunuşu

Tulyum, diğer lantanit elementleriyle birlikte özellikle monazit, ksenotim, gadolinit ve öksenit gibi minerallerde çok düşük konsantrasyonlarda bulunur. Yerkabuğundaki bolluğu oldukça azdır ve en nadir lantanitlerden biridir. Ticari olarak, diğer nadir toprak elementlerinin işlenmesi sırasında bir yan ürün olarak iyon değişimi ve solvent ekstraksiyonu gibi karmaşık yöntemlerle elde edilir.

Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri

Tulyum, parlak gümüşi bir metaldir. Havada nispeten kararlıdır ancak yavaşça oksitlenir; nemli havada ve yüksek sıcaklıklarda bu oksidasyon hızlanır. Erime noktası 1545 °C, kaynama noktası ise 1950 °C'dir. Atom yarıçapı yaklaşık 227 pm, elektronegatiflik değeri ise 1,25'tir. Elektron ilgisi 99,283 kj/mol olarak belirtilmiştir. Suyla yavaş, asitlerle ise daha hızlı reaksiyona girerek hidrojen gazı açığa çıkarır. Bileşiklerinde genellikle +3 oksidasyon durumunu alır, ancak +2 oksidasyon durumu da bilinmektedir.

İzotopları

Tulyumun doğada bulunan tek kararlı izotopu tulyum-169 (¹⁶⁹Tm)'dur. Bu nedenle tulyum, monoizotopik bir element olarak kabul edilir. Önemli izotop olarak ¹⁶⁹Tm belirtilmiştir. Bunun yanı sıra birçok radyoaktif izotopu yapay olarak üretilmiştir.

• ¹⁶⁹Tm: Doğal tulyumun %100'ünü oluşturur. Nükleer reaktörde nötron bombardımanına tutulduğunda, gama ışını yayan tulyum-170 (¹⁷⁰Tm) izotopuna dönüşür.
• ¹⁷⁰Tm: Yarı ömrü yaklaşık 128,6 gündür. Beta bozunmasıyla iterbiyum-170'e dönüşürken X-ışınları ve gama ışınları yayar. Bu özelliği nedeniyle taşınabilir X-ışını kaynaklarında kullanılır.

^{Tulyum (Yapay Zeka İle Oluşturulmuştur.)}

Kullanım Alanları

Tulyumun nadir ve pahalı olması nedeniyle kullanım alanları sınırlıdır ancak bazı özel uygulamaları vardır:

• Taşınabilir X-ışını Kaynakları: Nükleer reaktörlerde ışınlanarak elde edilen radyoaktif tulyum-170 izotopu, elektrik gerektirmeyen, hafif ve taşınabilir X-ışını cihazlarında kullanılır. Bu cihazlar, tıbbi görüntülemede (özellikle ulaşılamayan yerlerde veya acil durumlarda) ve bazı endüstriyel radyografi uygulamalarında faydalıdır.
• Lazer Teknolojisi: Tulyum katkılı kristaller (örneğin Tm:YAG - tulyum katkılı itriyum alüminyum garnet), özellikle cerrahi operasyonlarda kullanılan katı hal lazerlerinin yapımında kullanılır. Bu lazerler, belirli dalga boylarında (genellikle 2 mikrometre civarında) ışın yayar ve doku tarafından iyi emilir.
• Seramik Manyetik Malzemeler (Ferritler): Mikrodalga ekipmanlarında kullanılan bazı seramik manyetik malzemelerin (ferritler) üretiminde tulyum oksit kullanılabilir.
• Süperiletkenler: Bazı yüksek sıcaklık süperiletkenlerinin bileşiminde yer alabilir.
• Para Birimi Güvenliği: Euro banknotlarında sahteciliğe karşı bir güvenlik önlemi olarak, ultraviyole ışık altında mavi floresan ışık yayan tulyum bileşikleri kullanılmaktadır.

Biyolojik Rolü ve Önlemler

Tulyumun bilinen bir biyolojik rolü yoktur ve genellikle zehirli olmadığı kabul edilir. Çözünür tulyum tuzlarının düşük toksisiteye sahip olduğu düşünülmektedir. Ancak, tüm nadir toprak elementlerinde olduğu gibi, büyük miktarlarda veya belirli bileşik formlarında vücuda alındığında zararlı etkileri olabilir. Metal tozu, diğer ince metal tozları gibi yangın ve patlama riski taşıyabilir. Elementle çalışırken standart güvenlik önlemlerinin alınması tavsiye edilir.