Turfan Karızları, Doğu Türkistan’ın güneyinde yer alan Turfan Havzası’nda, yeraltı sularını yüzeye çıkararak tarım ve yerleşimlerde kullanılmasını sağlayan geleneksel su yönetim sistemidir. Karız, belirli aralıklarla açılan dikey kuyuların, yeraltında yatay tünellerle birbirine bağlanması ve bu tüneller aracılığıyla dağ eteklerinden yerleşim alanlarına su taşınması esasına dayanır.

Bu sistem, hem mühendislik hem de kültürel bir miras olarak Uygur halkının yaratıcılığının, ortak emeğinin ve doğayla uyumlu yaşam anlayışının ürünü olarak kabul edilir. Karızlar, özellikle Turfan’ın kurak ve çöl ikliminde, tarım arazilerinin sulanması, içme ve kullanım suyunun temini, hayvancılık faaliyetlerinin sürdürülmesi ve yerleşimlerin devamlılığında hayati bir rol oynamıştır.

Tarihi kaynaklar, karızların kökeninin binlerce yıl öncesine dayandığını, Uygur Türklerinin bu sistemi kendi coğrafi koşullarına uyarlayarak geliştirdiğini göstermektedir. Günümüzde teknolojik sulama sistemleri karşısında sayıları azalmış olsa da karızlar teknik ve kültürel değerleri nedeniyle koruma altına alınması gereken bir miras olarak değerlendirilmektedir.

^{Turfan Karızlarını Ziyaret Eden Seyyahın Videosu (Rotasız Seyyah)}

Tarihçe

Karız sisteminin kökeni, Orta Asya’daki en eski yeraltı su iletim tekniklerinden birine dayanmaktadır. Dünya genelinde benzer sistemlere İran’da qanat, Umman’da falaj, Azerbaycan’da kahriz gibi adlar verilirken Doğu Türkistan’daki uygulaması “karız” adını taşır.

Arkeolojik ve tarihsel veriler, bu su teknolojisinin milattan önceki dönemlerde Orta Asya’da ortaya çıktığını ve İpek Yolu güzergâhındaki yerleşimlerde önemli bir sulama yöntemi hâline geldiğini göstermektedir.

Turfan Havzası, yaz aylarında +50°C’ye ulaşabilen sıcaklıkları, yıllık yalnızca 16–23 mm civarında yağış miktarı ve yüksek buharlaşma oranı ile tamamen kurak bir iklime sahiptir. Bu koşullar, yeraltı sularını yüzeye çıkarabilecek sürdürülebilir bir sistem geliştirme zorunluluğunu doğurmuş, böylece karız tekniği bölgenin yaşam kaynağı hâline gelmiştir.

Karızların Turfan’daki sistematik inşası, Uygur Türkleri döneminde olgunlaşmıştır. Uygurlar, hem önceki medeniyetlerden edindikleri teknik bilgileri hem de kendi coğrafi deneyimlerini harmanlayarak sistemi geliştirmiştir. Karızlar, özellikle Turfan Uygurlarının tarımsal üretim merkezleri olan üzüm bağları ve meyve bahçelerinin sulanmasında temel rol oynamıştır.

Yapım süreci, usta-çırak ilişkisi ile nesiller boyu aktarılan uzmanlık gerektiren bir iştir. Karız kazıcıları (karızcılar) suyun yönünü, debisini ve basıncını belirleyecek mühendislik bilgileriyle de ön plana çıkmıştır. Bu meslek, halk arasında saygın bir statüye sahip olmuş, mesleğe maddi ve manevi anlamlar yüklenmiştir.

İlk Yapım Amaçları

Karızların temel amacı, dağ eteklerinde biriken yeraltı sularını buharlaşmaya uğramadan yerleşim yerlerine ulaştırmaktır. Bu sayede:

• Tarım alanları düzenli suya kavuşmuş,
• İçme ve kullanım suyu sağlanmış,
• Hayvancılık için gerekli su ihtiyacı karşılanmış,
• Çöl ikliminde sürekli yerleşim mümkün hâle gelmiştir.

Yapım Tekniği ve Aşamaları

İnşa Süreci

Karız inşası, yüksek teknik bilgi, fiziksel güç ve uzun süreli iş birliği gerektiren bir süreçtir. Öncelikle yeraltı su kaynaklarının yeri, arazinin eğimi ve toprağın yapısı uzman karızcılar tarafından belirlenir. Su kaynağı genellikle dağ eteklerindeki yeraltı akiferlerinden sağlanır. Ardından suyun çıkış noktası ile yerleşim alanı arasında, belirli aralıklarla açılan dikey kuyular kazılır. Bu kuyular yeraltında yatay tünellerle birbirine bağlanarak suyun eğimle akışı sağlanır.

Yapım Aşamaları

• Su Kaynağının Tespiti: Yeraltı su seviyesi ve yönü belirlenir.
• Dikey Kuyuların Açılması: Ortalama 10–30 metre aralıklarla açılan kuyular hem kazı sırasında toprak çıkarma hem de bakım için kullanılır.
• Yeraltı Tünellerinin Kazılması: Kuyular arası bağlantı tünelleri elle kazılır, hafif eğimli olarak suyun akması sağlanır.
• Yerüstü Kanalları ve Su Depoları: Suyun yüzeye çıkış noktasında yerüstü kanalları ve biriktirme havuzları inşa edilir.

Kullanılan Aletler

• Karız Sepeti: Çıkarılan toprağın yukarı taşınmasında kullanılır.
• Karız Lambası: Yeraltı tünellerinde aydınlatma sağlar.
• Bula ve Bula Çerçevesi: Toprağın kazılmasında kullanılan özel el aletleridir.
• Karız Ketmeni: Suyun yönlendirilmesi ve tünel kazısı için ana kazma aracıdır.

Meslekleşme ve Bilgi Aktarımı

Karız yapımı, usta çırak ilişkisi ile öğrenilen, kuşaktan kuşağa aktarılan bir meslek alanıdır. “Karızcı” olarak bilinen ustalar, suyun debisini ayarlama, bakım yapma ve tünellerin güvenliğini sağlama konularında da uzmanlaşmıştır. Bu meslek halk arasında saygı görmüş, karızcılar hem mühendis hem zanaatkâr olarak kabul edilmiştir.

Uygurların Hayatındaki Rolü

Tarımsal Üretim

Turfan Karızları, bölgenin tarımsal faaliyetlerinin temelini oluşturmuştur. Kurak ve çöl iklimine sahip Turfan’da, yıl boyu düzenli suya erişim ancak karız sistemi sayesinde mümkün olmuştur. Karızlar, özellikle üzüm bağları, kavun tarımı, meyve bahçeleri ve sebze üretimi için kritik sulama altyapısını sağlamıştır. Turfan’ın ünlü “Üzüm Vadisi”nin verimliliği, karızlarla sağlanan istikrarlı sulama sayesinde korunmuştur. Ayrıca hayvancılık faaliyetlerinde de hayvan sulama noktaları karız çıkışlarına entegre edilmiştir.

Yerleşim ve Günlük Yaşam

Karızlar, içme ve kullanım suyu temininde de başlıca kaynak olmuştur. Yerleşim alanlarına kesintisiz temiz su akışı sağlayarak hem evsel ihtiyaçların hem de toplumsal yaşamın devamlılığını güvence altına almıştır. Halk sağlığı açısından, özellikle sıcak yaz aylarında karız suyu, serin ve temiz içme suyu olarak önemli bir yer tutmuştur. Karız etrafında halkın sosyal olarak bir araya geldiği, suyun paylaşıldığı ve çeşitli gündelik işlerin yürütüldüğü alanlar oluşmuştur.

Ekonomik Katkılar

Düzenli sulama sayesinde tarımsal üretim artmış, ürün çeşitliliği ve kalitesi yükselmiştir. Bu durum hem yerel pazarda hem de İpek Yolu ticaretinde Uygur yerleşimlerinin ekonomik gücünü artırmıştır. Karızlar, tarım ve ticaretin sürdürülebilirliğini sağladığı gibi bölgede tarıma dayalı iş gücünün de sürekliliğini temin etmiştir.

Uygur Folklorunda Karızlar

Karızlar, Uygur halkının ekonomik yaşamını olduğu kadar manevi dünyasını da şekillendirmiştir. Sözlü kültürden yazılı edebiyata, ritüellerden gündelik deyimlere kadar pek çok unsurda karşımıza çıkar. Kaynaklarda karızın, somut kültürel miras ve soyut kültürel değer olarak işlendiği, suyun kutsallığı ve emeğin yüceltilmesi temalarıyla birleştiği görülür.

Sözlü Kültürde Karızın Yeri

Efsaneler ve Rivayetler

Tema: Yerden su çıkarma, kutsal yardım, halkın kolektif emeği.

İşlev: Karızın doğuşunu açıklamak, ona kutsal bir meşruiyet kazandırmak.

Örnek: Turfan’da anlatılan bir rivayette, kuraklık zamanı halkın duaları kabul olur ve “su piri”nin gösterdiği yerde kazılan karızdan tatlı su çıkar. Bu tür anlatılar, karızın “mucizevi” bir oluşum olarak görülmesine katkı yapar.

Kahraman Karızcı Motifleri

Karız ustaları, “suyu duyan” insanlar olarak efsanelerde yer alır. Usta, suyun yerini toprağın rengi, nemi ve sesiyle anlar. Bu bilgi, ata mesleği olarak nesilden nesile aktarılır.

Atasözleri ve Deyimlerde Karız

Atasözleri ve deyimler, karızın Uygur kültüründeki yerini özetler.

• “Kuyu kazanı unutma.”
• “Suyun kıymetini çölde anlarsın.”
• “Karızcı yeri görür, suyu duyar.”
• “Suyun yolu, ustanın aklıdır.”
• “Karız tek elle kazılmaz.”
• “Su yolu çok elden geçer.” – Ortak üretim süreci.

Halk Şiirinde (Koşaklarda) Karız

Karız, koşaklarda hem somut varlık hem de metafor olarak yer bulur.

“Yer kazdık el birliğiyle, suyu getirdik köye,

Terimiz aktı toprağa, bereket doldu göğe.”

“Karızdan akan su gibi duru gözlerin var,

İçtikçe susarım, senin aşkın başka diyar.”

“Kazdık karızı, suyu verdik ovaya,

Yönetenler bakmaz oldu, halk düştü dert çavaya.”

İnançlar ve Ritüeller

Uygurlar, karız kazıcılarının bir piri olduğuna inanır.

Kazı başlamadan önce piri anma ve dua etme ritüeli yapılır.

Hayvan kesimi ile suyun bereket getirmesi amaçlanır.

Meyve, ekmek, tatlı gibi yiyecekler kansız kurban olarak sunulur.

Karız suyunun tarlalara bolluk getireceğine inanılır.

Ekim öncesinde su başında tören yapılır.

Karız suyunun bazı hastalıkları iyileştirdiğine inanılır.

Suyla yıkanma, nazardan korunma ritüeli olarak görülür.

Günümüzdeki Durum ve Koruma Çabaları

20. yüzyılın ortalarına kadar Turfan Havzası’nda yüzlerce aktif karız bulunurken günümüzde bu sayı dramatik biçimde azalmıştır. 1949–2004 yılları arasında Turfan’daki su akışı olan karızların sayısında ciddi bir düşüş kaydedilmiş, pek çoğu kurumuş veya bakımsızlıktan kullanılamaz hâle gelmiştir. Bu gerilemenin başlıca nedenleri şunlardır:

• İklim Değişikliği: Kuraklık ve artan sıcaklıklar, yeraltı su seviyesini düşürmüştür.
• Modern Sondaj ve Pompalama Sistemleri: Daha hızlı su temini sağlasa da yeraltı su rezervlerinin hızla tükenmesine yol açmıştır.
• Göç: Karız bakımını sürdürecek iş gücünün azalması, sistemin terk edilmesine neden olmuştur.

Yerel Düzeyde Koruma ve Restorasyon Girişimleri

Turfan’da ve çevre köylerde bazı yerel topluluklar, kullanılabilir durumdaki karızları restore etmeye başlamıştır. Çatqal Köyü Tuxtaş Karızı Ekolojisini Koruma Topluluğu, karız çevresindeki tarımsal alanları yeniden sulamaya açarak hem üretimi hem de ekosistemi canlandırmayı hedeflemiştir. Bazı köylerde geleneksel yöntemlerle karız temizliği ve bakımına yönelik yıllık kampanyalar düzenlenmektedir.

Ulusal ve Uluslararası Destekler

Karızların korunması için çeşitli resmî ve uluslararası projeler yürütülmektedir:

• Çin’de Şincañ Karız Araştırma Derneği (Şincañ Kariz Tetqiqat Cemiyiti), karızların tespiti, belgelenmesi ve korunmasına yönelik çalışmalar yapmaktadır.
• UNESCO, karızları “tehlike altındaki kültürel miras” kategorisinde değerlendirerek farkındalık kampanyaları düzenlemiştir.
• Dünya Bankası, su yönetimi projeleri kapsamında bazı aktif karızların onarımı ve sürdürülebilir işletimi için fon sağlamıştır.

Turizm ve Kültürel Tanıtım Çabaları

Turfan Karız Müzesi, aktif bir karızın yapısını ve çalışma prensibini sergileyen turistik bir merkez olarak hizmet vermektedir. Burada hem yerli halk hem de turistler, karız tünellerini ve dikey kuyuları yakından görme imkânı bulur.

Yerel yönetimler, karızları kültür turizminin bir parçası hâline getirerek hem ekonomik gelir sağlamayı hem de sistemin bilinirliğini artırmayı amaçlamaktadır.

Koruma çabalarına rağmen, karızların geleceği hâlâ risk altındadır:

• Yeraltı su seviyesinin doğal yollarla eski hâline dönmesi uzun zaman alabilir.
• Modern sulama sistemlerinin ekonomik cazibesi, geleneksel karız işletmeciliğini ikinci plana itmektedir.
• Genç nesiller arasında karızcılık mesleğine ilgi azalmaktadır.

^{Turfan Karız Müzesi ile İlgili Video (ehabweb)}