Türk Dil Bayramı, 26 Eylül 1932’de Dolmabahçe Sarayı’nda toplanan I. Türk Dili (Dil) Kurultayı’nın açılış günü anısına kabul edilen ve o tarihten itibaren kutlanan bayramdır. Kurultayın açılışının 26 Eylül’de yapılması ve dil çalışmalarını toplumsal düzleme taşıması, günün “Dil Bayramı” olarak benimsenmesini sağlamıştır.
Türk Dil Kurultayı'ndan Bir Fotoğraf (AA)
Bayram ilanı, kurultayın müzakereleri sırasında Halit Fahri (Ozansoy) tarafından dile getirilmiş; 26 Eylül’ün “Dil Bayramı” olarak kutlanması önerisi oy birliğiyle kabul edilmiştir. Böylece 26 Eylül, resmî ve kamusal hayata “dil bayramı” olarak girmiştir.
Kutlamanın kurumsal dayanağı kısa sürede tüzüksel düzeye taşınmış, 1933 tarihli Türk Dili Tetkik Cemiyeti Nizamnamesi’nde 26 Eylül’ün “Birinci Kurultayın toplandığı gün” olarak her yıl Dil Bayramı biçiminde kutlanacağı hükme bağlanmıştır. 1936’da kurumun adı Türk Dil Kurumu’na dönüşürken “Kurumun Bayram Günleri” başlığı altında 26 Eylül’ün statüsü korunmuştur.
Uygulamada bayram, ilk yıldan itibaren Türk Dil Kurumu Türk Dili Tetkik Cemiyeti öncülüğünde ve Halkevleri’nin ülke çapındaki örgütlenmesiyle konferanslar, radyo yayınları, şiir dinletileri gibi etkinliklerle kutlana gelmiştir. Bu çerçeve 1934’ten itibaren daha planlı bir programa bağlanmış, basın ve radyoyla geniş kitlelere ulaştırılmıştır.
Günümüzde de 26 Eylül, Türk Dil Kurumu’nun düzenlediği kurultay ve etkinliklerle, dilin zenginliğini ve Cumhuriyet’in dil politikalarındaki merkezî yerini vurgulayan bir anma ve kutlama günü olarak sürdürülmektedir.
Tarihî Arka Plan
Türkiye Cumhuriyeti’nin kültür temelli modernleşme çizgisinde dil, millî kimliğin kurucu unsuru olarak ele alınmış, anayasal ve eğitim düzleminde yapılan düzenlemelerle dil sahası devlet politikasının merkezine yerleştirilmiştir. Bu kapsamda devletin dili Türkçe olarak belirlenmiş, Tevhid-i Tedrisat ile eğitimde birlik sağlanmış ve 1 Kasım 1928’de harf inkılâbı gerçekleştirilmiştir.
Dil alanında kurumsal hazırlıklar 1928 yılı içinde başlatılmış, 23 Mayıs 1928 tarihli Bakanlar Kurulu kararıyla yeni alfabenin hazırlanması ve uygulanmasına dair çalışmaları yürütmek üzere Maarif Vekâleti bünyesinde bir Dil Encümenliği kurulmasına karar verilmiştir. Encümen, yeni alfabe tartışmalarıyla çalışmalarına başlamıştır.
Bu zeminde Atatürk’ün yönlendirmesiyle Türkçenin “öz güzelliği ve zenginliğini meydana çıkarmak” ve onu dünya dilleri arasında değerine yaraşır bir yüksekliğe eriştirmek amacı, kurumlaşmanın hedefi olarak saptanmıştır. Bu amaç doğrultusunda Türk Dili Tetkik Cemiyeti 12 Temmuz 1932’de kurulmuştur. Cemiyetin faaliyet alanları sözlük, terim, dilbilgisi, etimoloji ve dil bilimi çalışmalarını kapsayacak şekilde tanımlanmıştır.
Cemiyetin çalışmaları için yön verici bir program hazırlanması kararlaştırılmış; 26 Eylül–5 Ekim 1932 tarihlerinde İstanbul Dolmabahçe Sarayı’nda toplanan I. Türk Dil Kurultayı ile kurumsal çerçeve somutlaştırılmıştır. Kurultay, Muayede Salonu’nda açılmış; başkanlık ve başkan vekillikleri seçilmiş; Cemiyet tüzüğü kabul edilerek yetkili kurullar, yöneticiler ve çalışma programı belirlenmiştir.
Kurumsallaşma tüzüksel düzeye taşınmış; 1933 tarihli nizamnamede 26 Eylül’ün, “Türk Dili Birinci Kurultayının toplandığı gün” olarak Dil Bayramı biçiminde her yıl kutlanacağı hükme bağlanmıştır. 31 Ağustos 1936’da kabul edilen yeni tüzükle Cemiyetin adı Türk Dil Kurumu olarak değiştirilmiş; “Kurumun Bayram Günleri” ayrı bir başlık altında toplanmış ve 26 Eylül’ün statüsü korunmuştur.
Uygulama safhasında dil çalışmaları aşamalı bir seyir izlemiştir. 1932–1934 arasında Arapça ve Farsça kelimelere Türkçe karşılıklar bulunması için ülke sathında bir seferberlik yürütülmüş, 1934–1936 arasında tarama ve derleme verileri gözden geçirilmiş, 1936–1938 arasında aşırı özleştirmeden vazgeçilerek normal dil çalışmalarına dönülmüştür. Bu süreçte I. Kurultay’ın çalışmalara istikamet veren bir ana program ortaya koyduğu kabul edilmiştir.
I. Türk Dili Kurultayı (26 Eylül–5 Ekim 1932)
Kurultayın, Türk dili çalışmalarını yönlendirecek ana programı belirlemek amacıyla 26 Eylül–5 Ekim 1932 tarihleri arasında İstanbul Dolmabahçe Sarayı Muayede Salonu’nda toplandığı kaydedilmiştir. Açılışın 26 Eylül günü saat 14:00’da Türk Dili Tetkik Cemiyeti Reisi Samih Rifat Bey’in konuşmasıyla yapıldığı, oturumların dokuz gün sürdüğü ve Cumhurbaşkanı Atatürk’ün oturumları takip ettiği belirtilmiştir.
Kurultay başkanlığına TBMM Reisi Kâzım (Özalp) Paşa’nın, başkan vekilliklerine Maarif Vekili Reşit Galip ile Samih Rifat Bey’in seçildiği, böylece müzakerelerin başkanlık yapısı altında yürütüldüğü tespit edilmiştir.
Çalışma gündemi, Türkçeyi bütün ihtiyaçları karşılayacak bir millî dil hâline getirmek üzere yedi maddede sistematize edilmiş; mukayeseli dil incelemeleri, tarihî dilbilgisi, lehçelerden derlemelerle sözlük ve dilbilgisi çalışmaları, yurt içi ve dışındaki Türk dili yayınlarının toplanması ve tercümesi, araştırmaların bir mecmuada neşri ve basında dil işlerine yer verilmesi gibi hedefler programa konulmuştur.
Kurultay boyunca yirmi bildiri sunulduğu; davetli dilcilerin yanı sıra Abdülhak Hâmit, Sami Paşazade, Halit Ziya, Cenap Şahabettin, Hüseyin Cahit, Hüseyin Rahmi, Mehmed Emin, Ahmet Hâşim, Ahmet Rasim, Falih Rıfkı ve Yunus Nadi gibi edebiyat ve basın dünyasından isimlerin hazır bulunduğu kayda geçirilmiştir.
Kurumsal sonuçlar bakımından, Türk Dili Tetkik Cemiyetinin tüzüğünün kabul edildiği, yetkili kurullarla çalışma usulünün belirlendiği ve böylece dil çalışmalarının idari ve örgütsel çerçevesinin tesis edildiği görülmüştür.
Kurultayın, dil çalışmalarına “istikamet veren” bir ana program ortaya koyduğu ve sonraki uygulama safhalarını yönlendirdiği değerlendirmesi yapılmıştır.
26 Eylül’ün Dil Bayramı Olarak Kabulü
Birinci Türk Dil Kurultayı’nın dokuzuncu oturumunun birinci celsesinde (5 Ekim 1932, saat 14:00) 26 Eylül gününün “Dil Bayramı” olarak tesisi teklifi Halit Fahri (Ozansoy) tarafından dile getirilmiş ve teklif şu şekilde sunulmuştur:
"26 Eylül … hakikaten milli bir bayram ve rönesanstır…. Fakat bugünü mekteplerimizde bir bayram olarak te’sit edelim. Çocuklarımıza dilden kurtuluş günü olduğunu sözlerle, maziden alınmış ibret levhalariyle anlatalım; dil inkılâbının temel taşını teşkil edecek olan gençliğin ruhu bu idealle saplanacağından dil bayramının o gün tes’idini teklif ediyorum. Arz etmek istiyorum ki dil inkılâbı lazımdır. Dışarıda Türk dilinin her gün bir takım bozuk şivelerle -kelime, tabir meseleleri değil- fakat cümle hatalariyle, duvarda asılı duran bazı levhalarla her gün incindiğini görüyoruz. Bu levhaların medeni bir şekilde tadiliyle bunu bilmiyerek yapan vatandaşların bu kötü iytiyattan vazgeçmelerini, fiş ve tabelaların öz Türkçe ile yazılmasını ihzar etmelidir. Bu ruhu gençliğe aşılamak için milli dil bayramı olmak üzere 26 eylül gününün bütün memleketlerimizde, Halkevlerinde tesi’dini teklif ederim."【1】
Müzakerelerde, bayram ilanının Kurultay teşkilatı için bir “bayram” mahiyetinde bulunduğu ve kanun alanına girmediği belirtilerek teklif savunulmuştur. Aynı gün saat 15.45’te açılan ikinci celsede teklif, Kurultay Encümeni’nce uygun görülmüş; Kurultay Reisi Kâzım Paşa tarafından oylamaya tâbi tutulmaksızın, “26 Eylül gününün… kurultay âzası için bir bayram olarak kabul edilip, konferanslar vb. tertip edilerek kutlanacağı” kararıyla benimsenmiştir. Böylece 26 Eylül, oy birliği vurgusuyla resmî/kamusal hayata “Dil Bayramı” olarak dâhil edilmiştir.
Kurultay kararının tüzüksel karşılığı 1933 tarihli nizamname ile sağlanmış; 26 Eylül’ün “Birinci Kurultay’ın toplandığı gün” olduğu ve her yıl Dil Bayramı biçiminde kutlanacağı hükme bağlanmıştır. 1936’da yapılan düzenlemede kurumun adı Türk Dil Kurumu olarak değiştirilmiş ve “Kurumun Bayram Günleri” başlığı altında 26 Eylül’ün statüsü muhafaza edilmiştir. Böylece 26 Eylül tarihi, sonraki tüzük ve yönetmeliklerde yapılan değişikliklere rağmen süreklilik içerisinde korunmuştur.
Kararın akabinde bayram uygulaması ülke sathında Halkevleri eliyle kurumsallaştırılmış; merkezden gönderilen programlar doğrultusunda konferans, şiir ve radyo konuşmalarını içeren törenler düzenlenmiştir. Basın ve yayın organları da kutlamaların yaygınlaştırılmasında görevlendirilmiştir.
Kutlama Pratikleri
İlk kutlamanın 1933’te kurum içi ölçekte ve sönük geçtiği belirtilmiş; 1934’ten itibaren kutlamaların merkezî bir plan ve program dâhilinde Halkevleri üzerinden örgütlendirildiği kaydedilmiştir. Bu çerçevede Halkevi merkez ve kaza şubelerindeki dil–tarih–edebiyat kollarının nezaretinde törenlerin yapılması, vilayet gazetelerinde yazılar yayımlanması ve Ankara–İstanbul radyolarından yayın yapılması kararlaştırılmıştır.
Halkevlerine gönderilen yönergelerde; törenlerde okunacak şiir ve söylevlerin “elden geldiği kadar öz, sade, güzel, anlaşılır Türkçe” ile hazırlanması, konu seçiminde Türk kültür varlığının eskiliği ve genişliğinin vurgulanması, konuşma ve şiir metinlerinin Kurum merkezine gönderilmesi ve radyo yayınlarıyla senkronizasyonun sağlanması istenmiştir. Aynı talimatta, radyo merkezli yerlerde Halkevi toplantılarının da radyo ile verilmesi ve ülke gazetelerinin günün anlamını canlandıracak yazılarla eşlik etmesi öngörülmüştür.
Kutlamaların Halkevleri eliyle yürütülmesi, Halkevlerinin kuruluş misyonu ve 1932 tarihli “Halkevleri Talimatnamesi”nin toplumsal seferberlik ve “yeni yurttaş” yetiştirme hedefleriyle ilişkilendirilmiştir. Millî bayramlardaki halk gösterilerini hazırlama ve yönetme görevi uyarınca Dil Bayramı da merkez programına uygun fakat yerel bağlama uyarlanmış içeriklerle icra edilmiştir.
Uygulamada konferans, şiir-dinleti, halk müziği konseri ve radyo yayınlarının bir arada kullanıldığı; özellikle 1936’da ulusal basının manşetlerinden izlenebildiği ve Halkevlerine iletilen programlar doğrultusunda törenlerin icra edildiği tespit edilmiştir.
Amasya’da 1935 kutlamalarının Halkevi planı uyarınca vali söylevi, Halkevi dil–tarih–edebiyat kolu konuşması ve öğrenci şiirleriyle yürütüldüğü; 1936’da ise programın genişletilerek dilimizin özgünlüğü üzerine konferanslar verildiği, Güneş Dil Teorisi’nin anlatıldığı ve halka özel davetler yapıldığı bildirilmiştir.
Benzer biçimde Zonguldak’ta (1936) toplu dinleme için şehirdeki radyoların yayın saatlerinin Ankara ve İstanbul üzerine ayarlandığı,Halkevi salonunda toplantı yapıldığı, marşlar, söylevler ve şiirlerin ardından saat 18.00’de “büyük söylev”in radyodan dinletildiği rapor edilmiştir.
Günümüzde Türk Dili Bayramı
26 Eylül Türk Dil Bayramı, günümüzde de Türk Dil Kurumunun düzenlediği kurultaylar, paneller ve çeşitli kültürel etkinliklerle sürdürülmektedir. 26–27 Eylül 2024’te TDK’nin yeni hizmet binasında yapılan 10. Uluslararası Türk Dili Kurultayı bu sürekliliğin yakın tarihli bir örneğidir. Ayrıca TDK, “Dilde, Fikirde, İşte Birlik Türk Dünyası Edebiyat Ödülleri”ni bayramın 93. yılı olan 26 Eylül 2025’te gerçekleştireceği bir törenle sahiplerine vermeyi planlamaktadır.
10. Uluslararası Türk Dili Kurultayı (AA)
