Türk dili ailesi (Türk dilleri), Avrasya’nın geniş coğrafyasında tarih boyunca konuşulmuş ve günümüzde de çok sayıda topluluk tarafından kullanılmaya devam eden, ortak kökenli dillerden oluşan bir dil ailesidir. Bu aile, hem tarihî belgeler hem de modern dil verileri ışığında yapı bakımından benzerlikler gösteren, köken birliği kabul edilen ve sınıflandırmaları çeşitli dönemlerde farklı yaklaşımlarla ele alınan bir bütün olarak tanımlanmaktadır. Türk dilleri, tarihsel süreçte Orta Asya bozkırlarından başlayarak Sibirya’nın kuzey bölgelerine, Orta Doğu’ya, Anadolu’ya, Balkan yarımadasına ve Doğu Avrupa’ya kadar uzanan geniş bir sahaya yayılmıştır. Bu yayılım hem göç hareketleri hem de siyasal ve kültürel etkileşimlerle şekillenmiş, böylece Türk dilleri coğrafi çeşitlilik bakımından dikkat çekici bir konum kazanmıştır.

Dil ailesi, yalnızca konuşur sayısı bakımından değil, tarihî ve kültürel etkisi açısından da önemli bir yere sahiptir. Türk topluluklarının farklı dönemlerde kurdukları siyasi teşkilatlar, kültürel üretim alanları, edebî gelenekleri ve yazılı metinleri, Türk dillerinin tarihsel değerini belirleyen başlıca unsurlardır. Söz konusu diller, İslamiyet öncesi dönemden itibaren farklı inanç çevrelerinde, çeşitli alfabelerle yazılmış geniş bir metin birikimi oluşturmuştur.

Türk dili ailesi, tarihsel ve yapısal bakımdan ortak bir kökene dayanan, Avrasya’nın geniş bir bölümünde konuşulan diller topluluğunu ifade eder. Bu aileye dâhil diller, eklemeli (agglutinatif) yapı, ünlü uyumu, benzer ses ve biçim bilgisi özellikleri ile ortak temel söz varlığı gibi ölçütler üzerinden tanımlanır. Türk dili ailesi, tarihsel metinler (Orhun–Uygur–Karahanlı–Çağatay vb.) ile çağdaş dillerin karşılaştırılması sonucunda bütünlüklü bir dil ailesi olarak ele alınmaktadır. Bu dil ailesi, Ural-Altay dil ailesinin Altay koluna mensuptur.

Türk dili ailesine dâhil başlıca diller (ana gruplarına göre) şunlardır:

Oğuz Grubu

• Türkiye Türkçesi
• Azerbaycan Türkçesi
• Türkmen Türkçesi
• Gagavuz Türkçesi
• Balkan Oğuz ağızları (Rumeli sahası)

Kıpçak Grubu

• Kazak Türkçesi
• Kırgız Türkçesi
• Nogay Türkçesi
• Tatar Türkçesi
• Başkurt Türkçesi
• Karaçay-Balkar Türkçesi

Karluk Grubu

• Özbek Türkçesi
• Yeni Uygur Türkçesi

Sibirya Grubu

• Yakut (Saha) Türkçesi
• Dolgan Türkçesi
• Hakas Türkçesi
• Tuva Türkçesi

Oğur (Bulgar) Grubu

• Çuvaşça

Türk dilleri bu şekilde de sınıflandırılabilmektedir:

• Güneybatı (Oğuz) grubu: Tarihte Eski Anadolu Türkçesi ve Osmanlı Türkçesi; bugün ise Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Türkmence, Gagavuzca; Irak Türkmenleri’nin lehçesi; İran’da Horasan Türkçesi, İran'da Kaşkay Türkçesi, Kuzey Kıbrıs ve Balkan ülkelerindeki Türkçe ağızlardır. 
• Kuzeybatı (Kıpçak) grubu: Tarihte Komanca, Memlük Kıpçakçası, Altın Orda Kıpçakçası ile, günümüzde ise Tatarca, Kırım Tatarcası, Başkırtça, Karayca, Karaçayca, Balkarca, Kumukça, Nogayca, Kazakça, Karakalpakça ve Kırgızca ile temsil edilir.
• Güneydoğu (Uygur) grubu: Tarihte Eski Uygurca, Karahanlı ve Çağatay Türkçesi; bugün ise Özbekçe, Yeni Uygurca, Sarı Uygurca ve Salarca ile temsil edilir.
• Kuzeydoğu (Sibirya) grubu: Altayca, Hakasça, Tuvaca ve Şorcadır. 
• Yakutça.
• Bulgar grubu (Çuvaşça). 
• Halaçça. 

Türk Dillerinin Tarihsel Gelişimi

İlk Dönem (Orhun ve Eski Türkçe Dönemi)

Türk dili ailesinin bilinen en eski yazılı ürünleri uzun zaman 8. yüzyıla tarihlenen Orhun Yazıtları olarak bilinmiştir. 2022 yılında Moğolistan'da keşfedilen İlteriş Kutluğ Kağan Yazıtı ile bu tarih 7. yüzyıla kadar götürülmüştür. "Türk" adının geçtiği en eski yazıt, bu keşfe kadar Orhun Yazıtları olarak bilinirken, artık İlteriş Kutluğ Kağan Yazıtı olmuştur. İlteriş Kutluğ Kağan, Bilge Kağan ile Kül Tigin'in babalarıdır.^【1】 Bu yazıt ile birlikte Orhun Yazıtları Eski Türkçenin erken dönemine ait en kapsamlı ve dil bilimsel açıdan en önemli belgeleri oluşturduğu vurgulanmaktadır. Orhun metinleri, Türkçenin köklü bir yazı geleneğine sahip olduğunu göstermesi ve dilin o dönemki söz dizimi, ses yapısı ve morfolojik özelliklerini açık biçimde yansıtması bakımından temel bir kaynak niteliğindedir.

Orhun Yazıtları; dilin söz dizimi, ses yapısı ve morfolojik özellikleri bakımından gelişmiş bir yazı diline işaret eder. Orhun metinlerini takip eden Uygur dönemi yazmaları ise Maniheist, Budist ve seküler içerikli metinlerle Türkçenin erken dönem yazı dilinin çeşitliliğini ortaya koyar. Bu belgeler, Türk dillerinin köklü bir yazılı geleneğe sahip olduğunu gösterirken aynı zamanda ortak özelliklerin tarihsel sürekliliğini de yansıtır. Ünlü uyumu, eklemeli yapı, söz diziminde yüklemin sonda yer alması gibi tipolojik özellikler ortak özelliklerdir.

Orhun Yazıtları dil bilgisel açıdan belirgin bir eklemeli yapı sergiler. Metinlerde yüklemin sonda yer aldığı söz dizimi düzeni hâkimdir ve bu yapı Türkçenin tarihsel süreklilik gösteren temel özelliklerinden biri olarak tanımlanır. Cümle içinde ögelerin dizilişi, eyleme bağlı çekim biçimleri ve ad tamlamaları gibi unsurlar, Eski Türkçenin gelişmiş bir söz dizimi sistemine sahip olduğunu gösterir. Ses yapısı bakımından yazıtlarda ünlü uyumu belirgin bir biçimde görülür; kalın-ince ve düz-yuvarlak uyumunun yansıdığı bu sistem, dönemin fonolojik bütünlüğünü ortaya koymaktadır. Ayrıca ünlü ve ünsüzlerin düzenli dağılımı, kelime başı ve sonu ses değişmelerinin sınırlılığı gibi unsurlar, Eski Türkçenin fonolojik istikrarını göstermektedir.

Eski Türkçe metin türleri, runik yazıtlardan Uygur dönemine ait yazmalara kadar çeşitlilik gösterir. Runik yazıtlar, yalnızca anıtsal metinleri değil, aynı zamanda mezar taşları, damgalar ve kısa kitabeler gibi farklı türleri de içerir. Bu yazılar Göktürk alfabesiyle yazılmış olup siyasi, askerî ve toplumsal içerikleriyle erken Türk dili ve kültürüne dair ayrıntılı bilgi sunar. Uygur dönemine ait metinler ise Maniheist, Budist ve dünyevi içerikli daha geniş bir literatürü kapsar. Bu metinler, Türkçenin erken dönem yazılı geleneğinin dinî metinler ve çeviri edebiyat yoluyla daha da çeşitlendiğini göstermektedir.

Eski Türkçe döneminde birden fazla alfabe kullanılmıştır. Göktürk alfabesi, Orhun ve Yenisey yazıtlarında kullanılan en erken yazı sistemidir. Uygur alfabesi, Soğd kökenli olup özellikle Maniheist ve Budist metinlerde yaygın olarak kullanılmıştır. Mani alfabesi, Maniheist çevrelerde benimsenmiş bir başka yazı sistemidir. Brahmi kökenli alfabenin ise özellikle bazı Budist Uygur metinlerinde kullanıldığı belirtilmektedir. Bu çoklu yazı sistemi kullanımı, Türkçenin erken dönemlerde farklı dinî ve kültürel çevrelerle temas hâlinde geliştiğini göstermektedir.

Orta Türkçe Dönemi

Orta Türkçe dönemi, Eski Türkçeden sonraki evreyi oluşturan ve Türk dili ailesinin bölgesel yazı dilleri üzerinden çeşitlendiği bir dönemdir. Bu dönem, Karahanlı, Harezm–Kıpçak, Eski Oğuz ve Çağatay yazı dillerinin geliştiği, dilin hem fonolojik hem morfolojik hem de yazı geleneği bakımından yeni biçimler kazandığı bir süreçtir. Bu dönem, Türkçenin farklı coğrafyalarda siyasi, dinî ve kültürel ortamlara uyum sağlayarak çeşitlenmesine imkân vermiştir.

Karahanlı Türkçesi

Karahanlı Türkçesi, Orta Türkçenin ilk yazı dili olarak kabul edilir ve Karahanlı Devleti döneminde teşekkül eden yazılı kültürün ürünüdür. Bu dil, Eski Türkçeden devralınan temel morfolojik ve fonolojik özellikleri korurken İslam kültürle temasın etkilerini de yansıtmaktadır. Karahanlı metinleri, didaktik ve dinî içerikli eserlerden oluşur ve Arap alfabesiyle yazılmıştır. Dönemin metinlerinde ünlü uyumu büyük ölçüde korunmuş, eklemeli yapı istikrarını sürdürmüş, söz dizimi ise Eski Türkçedeki yüklem sonlu düzeni devam ettirmiştir.

Harezm–Kıpçak Türkçesi

Harezm ve Kıpçak sahası, Karahanlı geleneğinden sonra Orta Türkçenin ikinci büyük yazı dili çevresini oluşturur. Bu yazı dili, Harezm bölgesinde gelişen Türkçe metin geleneği ile Kıpçak bozkırlarında kullanılan Türkçenin ortak özelliklerini taşır. Metinlerde Karahanlı Türkçesi ile Eski Oğuz Türkçesi arasında geçiş özellikleri görülür. Harezm–Kıpçak metinleri genellikle dinî, ahlaki ve öğretici içerikli olup bunların yazımında Arap alfabesi kullanılmıştır. Dönem metinlerinde ses ve biçim özelliklerinin çeşitliliği artmış, özellikle Kıpçak sahasında kelime başı ve sonu ünsüz değişmeleri, bazı ek biçimlerinde farklılaşmalar görülmüştür. Bu dil çevresi, daha sonra Kıpçak Türkçesinin tarihsel temelini oluşturmuştur.

Eski Oğuz Türkçesi

Eski Oğuz Türkçesi; Anadolu, Azerbaycan ve çevre bölgeleri kapsayan Oğuz sahasının yazı dilidir ve Orta Türkçe döneminin önemli bir kolunu temsil eder. Bu yazı dili Eski Türkçe ve Karahanlı döneminden devraldığı özellikleri korurken, bölgesel ses ve biçim değişmeleriyle farklılaşmıştır. Eski Oğuz Türkçesi, özellikle İslami ve edebî metinlerde geniş kullanım alanı bulmuştur. Osmanlı öncesi ve erken Osmanlı döneminde dinî-tasavvufî eserler, ahlaki öğüt kitapları ve çeşitli çeviri eserler bu yazı dilinin örnekleri arasındadır. Bu dil dönemi, sonraki yüzyıllarda Osmanlı Türkçesinin temelini oluşturmuştur.

Çağatay Yazı Dili

Çağatay Türkçesi, Orta Asya’da Timurlular devrinde gelişen ve uzun süre bölgenin edebî ve kültürel yazı dili olarak kullanılan bir lehçedir. Bu dil, Karahanlı ve Harezm gelenekleriyle bağlantılı olmakla birlikte fonolojik ve morfolojik bakımından standartlaşmış bir yazı dili niteliği kazanmıştır. Çağatay Türkçesi geniş bir edebî birikime sahip olup, özellikle şiir ve nesir alanlarında çeşitli metinler ortaya koymuştur. Çağatay yazı dili tamamen Arap alfabesiyle yazılmış ve klasik Türk edebiyatının Doğu kolunu temsil etmiştir.

Orta Türkçe yalnızca edebiyat dili olarak değil, aynı zamanda yönetim, hukuk, din ve kültür alanlarında da işlev gören yaygın bir yazı dili olmuştur. Orta Türkçe dönemi, Türk dillerinin modern lehçelere ayrılmasında belirleyici olan tarihsel ve coğrafi temelleri oluşturmuştur.

Yeni Türkçe Dönemi

Yeni Türkçe dönemi, Orta Türkçeden modern Türk dillerine geçiş sürecini temsil eder ve bu süreçte yazı dilleri hem coğrafi hem de siyasi gelişmelere bağlı olarak yeni biçimler kazanır. Bu dönem özellikle Oğuz, Kıpçak ve Doğu Türkçesi geleneklerinin farklı yönlerde evrilmesiyle tanımlanmakta; yazı dili çeşitliliği, standartlaşma süreçleri ve bölgesel ayrışmalar temel dinamikler olarak öne çıkmaktadır.

Osmanlı Türkçesi ve Oğuz Yazı Geleneği

Yeni Türkçe döneminin kültürel ve siyasi çevrede en etkili olan yazı dili olan Osmanlı Türkçesi, Eski Oğuz Türkçesi temelinde şekillenmiş olup Anadolu ve Balkanlarda gelişen Oğuz yazı geleneğinin devamı niteliğindedir. Osmanlı Türkçesi tarihî seyri boyunca Arapça ve Farsça ile temas içinde gelişmiş; idari, hukuki, bilimsel ve edebî metinler aracılığıyla geniş bir yazı birikimi oluşturmuştur. Bu dönemde Türkçe, Balkanlardan Kuzey Afrika’ya uzanan geniş bir coğrafyada eğitim, bürokrasi ve edebiyat dili olarak kullanılmıştır. Rumeli ve Anadolu sahasında gelişen edebiyat, divan edebiyatı ve halk edebiyatı gibi kollarla zenginleşmiş, çok sayıda şair ve yazar tarafından temsil edilmiştir. Bu süreçte Osmanlı yazı geleneği hem Oğuz ağız özelliklerini hem de klasik edebiyatın çok katmanlı söz varlığını barındıran bir üst dil niteliği kazanmıştır. Söz konusu yazı geleneği, modern Türkiye Türkçesinin temelini oluşturmuştur.

Kıpçak Yazı Geleneği

Yeni Türkçe döneminde Kıpçak yazı geleneği, önceki Harezm–Kıpçak evresinin devamı niteliğinde olmakla birlikte coğrafi ayrışma ve siyasi yapıların etkisiyle farklı bölgelerde farklı yönlerde gelişmiştir. Kıpçak sahası özellikle Doğu Avrupa, Kuzey Karadeniz çevresi ve Mısır’daki yazılı geleneklerle bağlantılı olup bu bölgelerde hazırlanan sözlükler, gramer kitapları ve çeviri metinleri aracılığıyla yazı dili şekillenmiştir. Kıpçak yazı dili, bu dönemde Arap alfabesini kullanmaya devam etmiş ancak Moğol hâkimiyeti sonrası yerleşim değişiklikleri ve bölgesel temaslarla ses ve biçim özelliklerinde çeşitlilik meydana gelmiştir. Yeni Türkçe dönemine gelindiğinde Kıpçak yazı geleneği tarihî sürekliliğini büyük ölçüde yitirmiş; buna karşılık Kırım, Kazan ve İdil-Ural çevrelerinde gelişen Türkçe yazı dilleri Kıpçak unsurlarını taşıyan yeni standart biçimler ortaya koymuştur. Bu dönüşüm, Kıpçak kolunun modern döneme geçişindeki temel aşamayı oluşturur.

Doğu Türkçesi Geleneğinin Çözülmesi ve Modern Lehçelere Geçiş

Doğu Türkçesi geleneği, Orta Asya’da uzun süre bölgenin edebî ve idari dili olan Çağatay Türkçesi üzerinden temsil edilmiştir. Bu dil klasik bir yazı dili olarak 15. yüzyıldan 20. yüzyıl başlarına kadar etkisini sürdürmüş; şiir ve nesir alanlarında geniş bir edebî birikim oluşturmuştur. Ancak 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başlarında bölgedeki siyasi ve toplumsal dönüşümlerle birlikte Çağatay yazı dilinin bütünleştirici niteliği zayıflamış, yerel ağızların temel alındığı yeni standart yazı dilleri ortaya çıkmıştır.

Sovyet döneminde gerçekleştirilen dil planlamaları sonucunda Özbek Türkçesi ve Yeni Uygur Türkçesi, Çağatay geleneğinden ayrılarak bağımsız modern yazı dilleri olarak şekillenmiştir. Bu süreçte alfabe reformları sıkça uygulanmış; önce Arap alfabesinden Latin alfabesine, ardından Kiril alfabesine geçilmiş; Sovyet sonrası dönemde bazı bölgelerde yeniden Latin alfabesi kabul edilmiştir. Doğu Türkçesi geleneğinin çözülmesi, Türk dil ailesinin modern dönemdeki bölgesel çeşitliliğinin artmasına yol açmış; çağdaş Orta Asya Türk dillerinin ortaya çıkışı büyük ölçüde bu sürecin sonucunda gerçekleşmiştir.

Bu çerçevede Yeni Türkçe dönemi, Türk dillerinin tarihsel yazı geleneğinin yeniden biçimlendiği, modern ulus dillerinin ortaya çıktığı ve dilsel çeşitliliğin belirginleştiği bir aşama olarak değerlendirilmektedir.

Modern Dillerin Oluşumu

Modern Türk dillerinin ortaya çıkışı, Yeni Türkçe döneminde şekillenmeye başlayan bölgesel ayrışmaların ve 19. - 20. yüzyıl boyunca yaşanan sosyal, siyasi ve kültürel dönüşümlerin sonucudur. Bu süreç özellikle Türkiye, Orta Asya, Balkanlar, Kıbrıs, Sibirya (Yakut/Saha) ve Türkmen sahası coğrafyalarında yaşanmıştır. Bu süreçte modern Türk dilleri hem yerel ağız özelliklerini hem de devletleşme, eğitim politikaları ve yazı sistemi reformlarını belirleyen faktörleri yansıtan biçimde standartlaşmıştır.

Türkiye Türkçesinin Oluşumu

Türkiye Türkçesi, Eski Oğuz Türkçesinin ve Osmanlı Türkçesinin devamı olup Anadolu sahasında gelişen Oğuz yazı geleneğinin modern biçimini oluşturur. Osmanlı dönemindeki geniş idari ve kültürel kullanım alanı, Türkiye Türkçesinin temelini hazırlamış; 20. yüzyılda gerçekleşen dil reformu, standartlaşma çalışmaları ve Latin harflerine geçiş ile modern yazı dili kesin biçimini kazanmıştır. Türkiye Türkçesi, Balkanlardan Kıbrıs’a, Orta Doğu’dan çeşitli göçmen topluluklara kadar geniş bir coğrafyada prestij dili niteliği kazanmış olup çağdaş Türk dilleri arasında en geniş yazılı ve sözlü üretime sahip dillerden biridir.

Orta Asya’da Sovyet Sonrası Süreçte Dil Standartlaşması

Orta Asya dilleri, Sovyet döneminde gerçekleştirilen dil planlamalarıyla standartlaşmış; Sovyet sonrası dönemde ise bu standartlar ulusal kimliklerle bağlantılı olarak yeniden şekillenmiştir. Özbek Türkçesi ve Yeni Uygur Türkçesi, Çağatay yazı dilinin çözülmesinden sonra yerel ağızlar temel alınarak oluşturulmuş modern yazı dilleridir. Sovyet döneminde Arap, Latin, Kiril alfabeleri arasında yapılan değişiklikler, bu dillerin fonolojik yapılarının yazıya aktarılmasını doğrudan etkilemiştir. Sovyet sonrası dönemde Kazakistan ve Türkmenistan gibi ülkelerde Latin alfabesine geçiş süreçleri yeniden gündeme gelmiş, bazı ülkelerde (ör. Özbekistan) Latin harfleri resmî yazı dili olarak kabul edilmiştir. Bu standartlaşma süreci, bölgedeki Türk dillerinin modern biçimde ayrışmasını hızlandırmıştır.

Balkanlar, Kıbrıs ve Yakut/Saha gibi Özel Lehçe Alanlarının Modernleşmesi

Balkan Türk ağızları, tarihsel Rumeli yerleşimlerinin izlerini taşımakta olup modern dönemde Türkiye Türkçesiyle bağların yeniden güçlenmesiyle bir standardizasyon eğilimi ortaya çıkmıştır. Balkan sahasında Türkçe, Osmanlı döneminde idari ve edebî bir yazı dili iken modern dönemde daha çok ağız düzeyinde varlığını sürdürmüş; buna karşılık bazı bölgelerde yazılı üretim (gazete, dergi, edebî metinler) devam etmiştir.

Kıbrıs Türkçesi, 1571 sonrası Türk yerleşimiyle adada şekillenmiş; Rumca ve İngilizce ile yoğun temas sonucunda ses, biçim ve söz diziminde belirgin farklılıklar geliştirmiştir. 1974 sonrası Türkiye ile iletişim ve eğitim ilişkilerinin güçlenmesiyle adada Türkiye Türkçesine yöneliş artmış, buna rağmen Kıbrıs Türk ağzı günlük kullanımda canlılığını korumuştur.

Yakut/Saha Türkçesi, Sibirya’nın kuzeydoğu bölgesinde gelişmiş olup fonolojik ve morfolojik açıdan Türk dilleri içinde en farklılaşmış kollardan biridir. Yakutça, geniş bir edebî üretim alanına sahip olup Sovyet döneminde standart yazı dili hâline getirilmiştir. Bu dil, Türk dili ailesinin coğrafi ve tipolojik çeşitliliğini gösteren başlıca örneklerden biridir.

Türkmen Yazı Dili Oluşumu

Türkmen yazı dili, Türk dillerinde alfabe değişiminin en belirgin seyrini yansıtır. Tarihsel süreç şu şekilde ilerlemiştir:

• Arap Alfabesi Dönemi: Türkmen Türkçesi, uzun süre Arap alfabesiyle yazıya geçirilmiş; dinî ve kültürel metinlerde bu alfabe kullanılmıştır.
• Latin Alfabesi Dönemi (20. yüzyıl başı): Sovyet dil politikaları çerçevesinde Türkmen Türkçesi Latin alfabesine geçirilmiş; bu süreçte fonolojik yapının yazıya aktarımı kolaylaşmıştır.
• Kiril Alfabesi Dönemi: Sovyet standardizasyonunun sonraki aşamasında Kiril alfabesi resmî yazı sistemi olarak kabul edilmiş ve eğitim ile yayıncılıkta yaygın biçimde kullanılmıştır.
• Modern Latin Alfabesi Dönemi: 1993’te Türkmenistan’da Latin alfabesine geçilmesi kararlaştırılmış; 2000 yılında alfabe yeniden düzenlenerek resmî biçimini almıştır. Bu süreçte ses değerleri ve yazım ilkeleri modern Türkmen Türkçesinin fonolojik özelliklerini yansıtacak şekilde düzenlenmiştir.

Bu dört evre, Türkmen Türkçesinin modernleşme ve standartlaşma sürecinin temel çizgilerini oluşturur. Yazı sistemi değişiklikleri, dilin hem eğitim hem de kültürel üretim alanlarında yeniden şekillenmesine yol açmıştır.

Türk Dillerinin Sınıflandırılması

Türk dillerinin sınıflandırılması, hem tarihî gelişim hem de modern dil verileri ışığında ele alınan temel bir inceleme alanıdır. Araştırmacılar, Türk dili ailesinin geniş coğrafî yayılımı, tarih boyunca farklı topluluklarla kurulan temaslar ve lehçeler arasındaki fonolojik, morfolojik ve söz dizimsel farklılıklar nedeniyle çeşitli sınıflandırma modelleri geliştirmiştir. Bazı araştırmacılar, Türk dillerinin köken birliğini temel alarak aileyi tarihî ve çağdaş katmanlara ayırır; diller arasındaki ilişkiler ise ses değişmeleri, ek sistemleri, kelime tabakaları ve coğrafî dağılımlar üzerinden belirlenir. Sınıflandırma, genellikle Oğuz, Kıpçak, Karluk, Sibirya ve Oğur/Çuvaş kolları çerçevesinde yapılmakta; bu kolların her biri hem ortak özellikleri hem de tarihsel ayrışmalarıyla tanımlanmaktadır.

Ana Gruplar, Alt Gruplar ve Diller

Türk dili ailesi, tarihî gelişim, coğrafî yayılım ve yapısal özellikler temelinde çeşitli ana gruplara ayrılmaktadır. Bu gruplar, hem ortak kökene dayanan dil özelliklerini hem de zaman içinde farklı coğrafyalarda ortaya çıkan ayrışmaları yansıtır.

Oğuz Grubu

Oğuz Grubu, Türk dillerinin en geniş ve kültürel açıdan en etkili kollarından biridir. Bu grubun tarihsel kökeni Eski Oğuz Türkçesine dayanmakta olup daha sonra Anadolu, Azerbaycan, İran ve Balkanlar’da gelişen yazı ve konuşma dillerinin temelini oluşturmuştur. Bu gruba Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Gagavuz Türkçesi ve Balkan Oğuz ağızları dahildir. Oğuz dilleri ortak ses ve biçim özellikleri taşır; ünlü uyumu büyük ölçüde korunur, fiil çekimi ve kelime yapısı benzerlik gösterir. Oğuz grubu, günümüzde geniş bir coğrafyada konuşulan dilleri kapsar. Bu grup Balkanlar, Anadolu, Azerbaycan ve Orta Doğu’daki tarihî yayılımı ve ağız çeşitliliği ile öne çıkar.

• Türkiye Türkçesi: Osmanlı Türkçesi üzerinden gelişen ve modern Türkiye’de standart yazı dili hâline gelen Oğuz kolunun en geniş nüfuslu dilidir. Balkanlar ve Kıbrıs gibi bölgelerde de prestij dili olarak etkisini göstermektedir.
• Azerbaycan Türkçesi: Oğuz kolunun doğu kesimini temsil eder; tarihsel olarak Eski Oğuz yazı diline dayanır ve Anadolu Türkçesiyle çok sayıda ortak ses ve biçim özelliği taşır.
• Türkmen Türkçesi: Türkmen Türkçesi, yazı dili olarak Teke ve Yomut ağızlarının etkisiyle şekillenmiş olup Arap, Latin, Kiril, Latin alfabe evrelerinden geçmiştir.
• Gagavuz Türkçesi: Oğuz grubuna bağlı olup Balkan coğrafyasında konuşulmaktadır.
• Balkan Oğuz Ağızları: Bu ağızlar, Rumeli’de Osmanlı yerleşimleri ve göç hareketleri sonucunda şekillenmiştir.

Kıpçak Grubu

Kıpçak Grubu, Orta Asya’nın batı kesimleri, Kuzey Karadeniz çevresi ve Doğu Avrupa’yla ilişkilendirilen tarihî bir koldur. Kıpçak dillerinin yapısı Harezm–Kıpçak geleneğinden modern döneme uzanmaktadır. Kazakça, Kırgızca, Nogayca, Karaçay-Balkar Türkçesi, Tatarca ve Başkurtça gibi diller bu gruba dahil edilmektedir. Kıpçak dilleri, kendine özgü fonolojik değişmeler (ör. bazı ünsüz değişimleri) ve morfolojik yapılar gösterir.

• Kazak Türkçesi: Kıpçak kolunun doğu grubunu temsil eder. Tarihsel Kıpçak özelliklerinin yanı sıra modern standartlaşma süreçleriyle belirginleşmiştir.
• Kırgız Türkçesi: Ses yapısı ve söz varlığı bakımından Kıpçak grubuyla ilişkili olup Türk dil ailesinin önemli bir alt kolunu oluşturur.
• Nogay Türkçesi: Kıpçak bozkır geleneğini sürdüren dillerden biridir.
• Tatar Türkçesi: Kazan ve İdil-Ural bölgesinin tarihî dilleri bağlamında ele alınan Kıpçak özellikleri taşır.
• Başkurt Türkçesi: Tatar Türkçesiyle yakın ilişkili olup Kıpçak tabanlı bir dildir.
• Karaçay-Balkar Türkçesi: Kuzey Kafkasya’daki Kıpçak kökenli toplulukların dilidir; ses ve biçim özellikleri Kıpçak grubuna özgüdür.

Karluk Grubu

Karluk Grubu, tarihî olarak Karahanlı ve Harezm çevresine dayanan, daha sonra Orta Asya’da Özbek ve Yeni Uygur Türkçeleri üzerinden modern standart diller hâline gelen bir koldur. Bu gruba ait diller Çağatay geleneği ile ilişkili olup 20. yüzyılda Sovyet dil politikalarıyla ayrı yazı dilleri olarak yeniden şekillenmiştir. Karluk dilleri fonolojik ve morfolojik açıdan hem Eski Türkçeden hem de Orta Türkçenin diğer kollarından izler taşır.

• Özbek Türkçesi: Çağatay yazı dilinin çözülmesi sonrası yerel ağızlar temelinde standartlaştırılmıştır.
• Yeni Uygur Türkçesi: Doğu Türkistan sahasında konuşulan ve yine Çağatay geleneğinden ayrılarak modern yazı dili hâline gelen Karluk kolunun diğer ana temsilcisidir.

Sibirya–Yakut Kolu

Sibirya sahasında gelişen diller, ayrı bir grubu oluşturur. Bu kolun en belirgin temsilcisi Yakut/Saha Türkçesidir; Dolgan Türkçesi de bu gruba dahil edilir. Sibirya Türkçeleri fonolojik ve morfolojik açıdan Türk dili ailesi içinde en farklı özellikleri gösteren kollardan biridir. Bu diller, coğrafî izolasyon ve bölgedeki yerli topluluklarla temas nedeniyle diğer Türk dillerinden belirgin biçimde ayrışmıştır. Bu grup, Yakut/Saha başta olmak üzere çeşitli Sibirya Türk dillerini kapsar.

• Yakut (Saha) Türkçesi: Özgün ses sistemi (ör. kelime başı b- yerine p-), geniş ünlü envanteri ve farklı biçim özellikleriyle Türk dillerinin en farklılaşmış üyelerinden biridir. Sovyet döneminde modern bir yazı dili hâline getirilmiştir.
• Dolgan Türkçesi: Yakutçaya yakın bir Sibirya Türk dili olarak anılmaktadır.
• Hakas Türkçesi: Sibirya’da konuşulan bir başka Türk dilidir.
• Tuva Türkçesi: Sibirya bölgesinde konuşulan dillerden biridir.

Çuvaş (Oğur Kolu)

Oğur kolu, Türk dili ailesinin diğer kollarından belirgin biçimde farklılaşmış tarihî bir gruptur. Çuvaşça, Türk dil ailesinin tarihî Oğur kolunun yaşayan tek temsilcisi olarak tanımlanır. Bu kol, tarihî Bulgar Türkçesi ile ilişkilendirilmekte olup fonolojik ve morfolojik açıdan genel Türk dil özelliklerinden farklılaşmış yapılar sunar. Çuvaşçanın diğer Türk dilleriyle karşılaştırıldığında kelime başı ünsüzlerde (örneğin r/l değişmeleri), bazı ses ve biçim ögelerinde sistematik farklılıklar taşıdığı belirtilmektedir. Bu yönleriyle Oğur kolu, dil ailesi içindeki en özgün yapılardan birini oluşturur.

Sınıflandırmada Kullanılan Ölçütler

Türk dillerinin geniş coğrafi dağılımı ve tarih boyunca farklı kültür çevreleriyle temas hâlinde gelişmesi, sınıflandırma çalışmalarında çok boyutlu bir yaklaşım gerektirmiştir. Bu doğrultuda araştırmacılar, fonolojik ve morfolojik değişmeleri temel alan yapısal ölçütlerden tarihî karşılaştırmalı yöntemlere, dil temaslarının etkilerinden yazı sistemi evrelerine kadar çeşitli kriterleri kullanmaktadır.

Fonolojik/Morfolojik Kriterler

Fonolojik ve morfolojik özellikler, Türk dillerinin sınıflandırılmasında en temel ölçütler arasında yer alır. Özellikle şu tür yapısal farklılaşmalar belirleyicidir:

• Kelime başı ve içi ünsüz değişmeleri (ör. Yakutçada b- > p-; Balkan ağızlarında t > d, k > g, p > b değişmeleri)
• Asli uzun ünlülerin korunması veya kaybı (Türkmen Türkçesinde korunma; diğer birçok dilde kaybolma)
• Ek sistemindeki farklılıklar (ör. Balkan Oğuz ağızlarında şimdiki zaman ekinin -yor yerine -y biçimi)
• Morfolojik çekim biçimlerindeki ayrışmalar (ör. Kıbrıs Türkçesinde -mış işlevinin sınırlanması, dolaylılık anlamının -dı ile karşılanması)

Bu tür farklar, hem tarihî evrelerin belirlenmesinde hem de çağdaş Türk dillerinin hangi kol içinde yer aldığının tespitinde temel ölçütlerdir.

Ünlü Uyumu Tipleri

Ünlü uyumu, Türk dillerinin ortak tipolojik özelliklerinden biri olmakla birlikte, bu kural her dilde aynı düzeyde işlememektedir. Sınıflandırmada şu uyum tipleri dikkate alınır:

• Kalın/ince ünlü uyumu: Çoğu Türk dilinde korunduğu hâlde Balkan Oğuz ağızları ve Kıbrıs Türkçesinde zaman zaman zayıfladığı görülür.
• Düz/yuvarlak ünlü uyumu: Yakut/Saha, Hakas gibi bazı Sibirya Türk dillerinde sistem farklılaşmıştır.
• Ek ünlüsü uyumu: Türkmen ve Anadolu sahasında büyük ölçüde düzenli, ancak Rumeli ve Kıbrıs ağızlarında düzensizleşme örnekleri vardır.

Bu farklılaşmalar, Türk dillerinin hem tarihsel kökenlerine hem de temas içinde oldukları dillere göre gruplandırılmasını mümkün kılar.

Tarihî Karşılaştırma Yöntemleri

Bu yöntemlerde:

• Ortak kökten gelen kelimelerin ses denklikleri incelenir.
• Tarihî metinlerdeki biçim özellikleri karşılaştırılır.
• Lehçelerin zaman içindeki değişim eğilimleri belirlenir.
• Ortak yenilikler ve ortak korunan özellikler üzerinden alt gruplar tanımlanır.

Örneğin Karluk grubunun Çağatay geleneği üzerinden şekillenmesi veya Oğur kolunun r/l değişmeleri gibi ayırıcı fonolojik özelliklerle belirlenmesi, bu karşılaştırma yöntemlerine dayanmaktadır.

Coğrafi Yayılım ve Dil Etkileşimleri

Türk dili ailesinin sınıflandırılmasında coğrafi faktörler ve dil temasları da belirleyici ölçütlerdir. Özellikle şu etkileşimler yaşanmıştır:

• Balkanlar: Türkçe-Slav dilleri teması (ör. Bulgarcada 4–5000 Türk kökenli kelime)
• Kıbrıs: Türkçe-Rumca-İngilizce teması
• Sibirya: Türkçe-Evenki, Tunguz-Mançu, Samoyed dilleri teması
• Orta Asya: Türkçe-Farsça-Arapça temas alanları
• Doğu Avrupa/Kıpçak sahası: Türkçe-Slav-Cermen etkileri

Bu temaslar, lehçeler arasındaki ses ve söz varlığı farklarını açıklamakta olduğu kadar sınıflandırmada kullanılan ayırıcı ölçütleri de destekler.

Farklı Alfabeler İle Yazım Evrelerinin Sınıflandırmaya Etkisi

Farklı yazı sistemleri, Türk dilinin tarihî dönemlendirilmesinde önemli bir kriter oluşturmaktadır. Alfabe değişiklikleri, hem dillerin gelişim evrelerini hem de bölgesel ayrışmaları belirginleştirmiştir.

• Runik (Göktürk) Alfabesi: Eski Türkçenin en erken evresinde kullanılmıştır. Orhun ve Yenisey yazıtlarıyla tanımlanır.
• Uygur Alfabesi: Maniheist ve Budist Uygur metinlerinde kullanılmıştır. Eski Türkçenin devamı niteliğindedir.
• Arap Alfabesi: Karahanlı, Harezm-Kıpçak, Osmanlı, Çağatay gibi Orta ve Yeni Türkçe dönemlerinin temel yazı sistemidir.
• Kiril Alfabesi: Sovyet döneminde modern Türk dillerinin büyük bölümünde uygulanmış; Kıpçak, Karluk ve Sibirya sahalarında standartlaşmayı belirlemiştir.
• Latin Alfabesi: Türkiye'nin 1928 reformu, Türkmenistan’ın 1993-2000 Latinleşme süreci, Azerbaycan ve Özbekistan’ın geçiş süreçleri modern Türk dillerinin sınıflandırılmasında ayrı bir dönemsel kırılma oluşturmuştur.

Bu yazı evreleri, Türk dillerinin tarihî gelişimini dönemlendirmede kullanılan temel araçlardan biridir ve sınıflandırmanın tarihsel boyutunu şekillendirir.

Ses Bilgisi (Fonoloji)

Türk dillerinin fonolojik sistemi, ünlü uyumu ve hece yapısı gibi temel özelliklerde geniş ölçüde ortaklık gösterirken, farklı coğrafyalara yayılan lehçelerde çeşitli ses değişmeleri ve özgün fonetik özellikler gözlenmektedir.

Türk Dillerinde Ses Sisteminin Temel Özellikleri

Türk dillerinin fonolojik yapısının temel özellikleri, özellikle ünlü uyumu, ünsüz uyumu ve hece yapısı üzerinden tanımlanmaktadır. Bu özellikler, Türk dili ailesinin tarihsel evrelerinde büyük ölçüde süreklilik göstermiş olup modern lehçelerde çeşitli düzeylerde korunmuştur.

Ünlü Uyumu Çeşitleri

Ünlü uyumu, Türk dillerinin en belirgin tipolojik özelliklerinden biridir ve hem tarihî metinlerde hem de çağdaş lehçelerde temel bir fonolojik ilke olarak ele alınır. Ünlü uyumu üç ana eksende incelenir.

Kalın / İnce Ünlü Uyumu: Bu uyum, kelime içinde ünlülerin art damaksıl (kalın) ve ön damaksıl (ince) özelliklerine göre düzenlenmesini ifade eder.

• Eski Türkçe metinlerde sistem tutarlıdır.
• Oğuz ve Karluk dillerinde büyük ölçüde korunmuştur.
• Balkan Oğuz ağızlarında ve Kıbrıs Türkçesinde temas dillerinin etkisiyle uyumun yer yer gevşediği örnekler mevcuttur.
• Yakut/Saha gibi Sibirya dillerinde sistem farklılaşmış olsa da kalın-ince karşıtlığı temel düzeyde izlenmektedir.

Düz / Yuvarlak Ünlü Uyumu: Bu uyum, kelimedeki ilk ünlünün yuvarlaklık özelliğinin sonraki hecelere yansımasıyla ilgilidir.

• Oğuz dillerinde genellikle korunmuştur.
• Karluk dillerinde yuvarlak ünlülerin kullanımında tarihsel ve modern farklılaşmalar görülür.
• Yakut/Saha Türkçesinde geniş ünlü envanteri ve temas etkileri nedeniyle klasik yuvarlaklık uyumu farklı bir biçimde işler.

Geniş / Dar Ünlü Uyumu: Bu uyum, heceler arasında ünlü genişliğinin (a, e, ı, i, u, ü) belirli kurallarla düzenlenmesine dayanır.

• Eski Türkçe döneminden beri izlenebilir.
• Oğuz ve Kıpçak sahalarında büyük ölçüde stabilite gösterir.
• Balkan ve Kıbrıs Türk ağızlarında temas nedeniyle zaman zaman uyum bozulur.
• Sibirya dillerinde geniş/dar ünlülerin sistemdeki rolü, özgün fonolojik yapı nedeniyle farklılaşmıştır.

Ünsüz Uyumu

Ünsüz uyumu, Türk dillerinde eklerin ünsüzlerinin kök ünsüzleriyle olan ilişkisi üzerinden ele alınır. Bu uyum, özellikle sert-yumuşak (ünsüz benzeşmesi) süreçlerini içerir.

• Eklerin başındaki ünsüzler, kelime sonundaki ünsüzlerin sertlik-yumuşaklık özelliğine göre biçimlenmektedir.
• Balkan ağızlarında sertleşme ve yumuşama süreçleri temas dillerinden etkilenerek değişken hâle gelmiştir.
• Kıbrıs Türkçesinde t > d, k > g, p > b gibi değişmeler ünsüz uyumunun bölgesel etkilerle yeniden şekillenmiş örnekleridir.
• Yakut/Saha Türkçesinde kelime başı ünsüz değişmeleri (b- → p-) ve kelime içi ünsüzlerin farklı dağılımları ünsüz uyumunun genel Türk dilinden ayrıştığı özel bir fonolojik yapıyı gösterir.

Ünsüz uyumu, eklemeli yapının ses uyumuna dayalı stabilitesini destekleyen temel bir fonolojik düzenleyicidir.

Hece Yapısı

Türk dillerinin hece yapısı; sade, düzenli ve açık hece yapısına dayalı bir sistem olarak tanımlanmaktadır.

• Türkçe heceler genellikle açık hece (ünlü ile biten) yapısına eğilimlidir.
• Kapalı heceler (ünsüzle biten) bulunsa da hece başında kümelenme (consonant cluster) sınırlıdır.
• Tarihî metinlerde hece yapısı büyük ölçüde stabildir; bu yapı Orhun ve Uygur metinlerinde açıkça görülür.
• Türkmen Türkçesinde asli uzun ünlüler hece yapısını etkileyen belirgin bir unsur olarak belirtilmektedir.
• Kıbrıs ve Balkan ağızlarında hece yapısı temas dillerinin etkisiyle zaman zaman değişiklik göstermektedir; özellikle Rumca etkisi altındaki Kıbrıs Türkçesinde vurgunun ve hece uzunluklarının farklılaşması dikkat çekmektedir.
• Yakut/Saha Türkçesinde ise uzun ünlüler ve farklı ünlü yapıları nedeniyle hece ritmi diğer Türk dillerine göre daha farklıdır.

Bölgesel Çeşitlilik

Balkan Ağızları

Balkan coğrafyasındaki Türk ağızları, tarihsel Rumeli yerleşimlerinin dil özelliklerini yansıtan ve Oğuz grubu içinde değerlendirilen önemli bir lehçe alanıdır. Bu ağızlar genellikle Doğu Rumeli ve Batı Rumeli olmak üzere iki ana grupta incelenmiştir. Her iki grup, ses bilgisi bakımından hem ortak özellikler hem de bölgesel temasların etkisiyle ortaya çıkan belirgin farklılıklar taşır. Balkan ağızlarının temel fonolojik özellikleri ünlü değişmeleri, şimdiki zaman eki ve son ses ünlüleri bakımından incelenebilir.

Doğu/Batı Rumeli Ağızlarında Ünlü Değişmeleri: Balkan Türk ağızlarının karakteristik yönlerinden biri, ünlü sisteminde ortaya çıkan değişmelerdir. Bu değişmeler hem kalın-ince hem de geniş-dar ünlü ilişkilerinde görülmektedir.

• Rumeli sahasında bazı kelimelerde ünlü daralması ya da inceleşme görülmektedir.
• Ünlü değişmeleri çoğu zaman temas edilen Slav dillerinin fonolojik yapılarından etkilenmiştir.
• Doğu Rumeli ağızlarında ünlü yuvarlaklaşmalarının zayıfladığı; Batı Rumeli ağızlarında ise kelime içi ünlülerin daralma eğilimi gösterdiği belirtilmektedir.
• Balkan coğrafyasında yerleşim yoğunluğu, göçler ve çok dilli ortam, ünlü sistemindeki varyasyonların temel etkenleri arasında sayılmaktadır.

Bu değişmeler, Oğuz Türkçesinin bölgesel temas sonucu geçirdiği fonolojik uyarlanmaların Balkan sahasında en belirgin biçimde gözlendiğini göstermektedir.

Şimdiki Zaman Eki (-y / -yor): Balkan Türk ağızlarında zaman ekleri, özellikle şimdiki zaman biçiminde belirgin bir farklılaşma göstermektedir.

• Türkiye Türkçesinde kullanılan -yor eki, Balkan ağızlarında sıklıkla -y biçimine indirgenmiş durumdadır.
• Bu ek, "geliyom > geliyem > gelyem" gibi çeşitli ara biçimlerle de temsil edilebilir; ancak temel karakteristik daha kısa ve sade biçimli -y ekidir.
• Bu durum, Oğuz grubu içindeki bölgesel morfolojik sadeleşmenin bir örneği olarak değerlendirilmektedir.

Son Ses Ünlüleri (-i, -ı, -u, -ü Varyasyonları): Balkan ağızlarında kelime sonundaki ünlüler değişkenlik göstermektedir.

• Kelime sonlarındaki -ı, -u, -ü ünlülerinin çoğu zaman -i biçimine dönüşmesi bölgenin tipik özelliklerindendir.
• Örnek: altı > alti, oldu > oldi
• Bu değişim hem Doğu hem Batı Rumeli sahasında gözlenmekte, ancak bazı bölgelerde daha belirgin bir yaygınlık göstermektedir.
• Son ses ünlülerindeki bu düzenli değişme, Balkan Türk ağızlarının fonolojik sisteminde ünlü daralmasının sürekliliğini ortaya koymaktadır.

Bu varyasyonlar, Balkan ağızlarının hem Oğuz Türkçesinin genel çizgisini taşıdığını hem de bölgedeki Slav ve Rum dilleriyle uzun süreli temasın etkisiyle kendine özgü fonolojik yapılar geliştirdiğini göstermektedir.

Kıbrıs Türkçesi

Kıbrıs Türkçesi, ada tarihinde 1571 sonrası Türk yerleşimiyle şekillenmiş, uzun süre Rumca ve daha sonra İngilizce ile yoğun temas hâlinde gelişmiş bir Oğuz lehçesidir. Kıbrıs Türkçesi hem fonolojik hem morfolojik hem de söz varlığı açısından Türkiye Türkçesinden belirgin şekilde ayrılan özellikler göstermekte; ancak 1974 sonrası süreçte Türkiye Türkçesine yöneliş artmış olsa da ada ağzı canlılığını korumaya devam etmektedir.

t > d, k > g, p > b Değişmeleri: Kıbrıs Türkçesinin en karakteristik fonolojik özelliklerinden biri, kelime başı ve içindeki bazı ünsüzlerin sistematik biçimde yumuşaması veya ötümlüleşmesidir. Özellikle şu değişmeler yaşanmaktadır:

• t > d

Örnek: tatlı > dadlı

• k > g

Örnek: kavun > gavun

• p > b

Örnek: dolap > dolab

Bu değişmeler Anadolu’nun bazı ağızlarıyla da paralellik gösterse de Kıbrıs’taki süreklilik ve yaygınlık, adaya gelen Türk yerleşimcilerin ağız özellikleri ile adanın çok dilli yapısının bir araya gelmesiyle açıklanmaktadır.

Uzun Ünlülerin Kısalması: Kıbrıs Türkçesinde asli uzun ünlüler tamamen ya da büyük ölçüde kısalmaktadır. Anadolu ağızlarında sınırlı olarak korunan bazı uzunluklar Kıbrıs ağzında düzenli biçimde daralmakta ya da kaybolmaktadır. Bu kısalma süreci, Kıbrıs Türkçesinin hece yapısında sadeleşmeye yol açmakta; ünlü uzunluklarının anlam ayırt edici özellik taşımadığı bir fonolojik sistem ortaya çıkarmaktadır.

Rumca ve İngilizce Etkileriyle Ses Yapısı: Kıbrıs Türkçesi, adanın tarihsel çok dilli yapısı nedeniyle Rumca (Kıbrıs Rumcası) ve İngilizce ile uzun süre temas hâlinde gelişmiştir.

• Rumca etkisiyle bazı kelimelerde cümle ritmi, tonlama ve vurgu değişmiştir.
• Rumca söz dizimi kalıpları, vurgu yerleşimi ve ses akışı bazı ifadelerde belirgin biçimde görülmektedir.
• Rumca kökenli kelimeler Türkçe eklerle birlikte kullanıldığında ses uyumu zaman zaman bozulmaktadır.
• İngilizce teması, özellikle 1878 sonrası dönemde söz varlığına girmiş kelimelerin telaffuzunda etkili olmuştur.
• Ada Türkçesinde yabancı kelimelerin fonolojik uyarlanması sırasında Türkçe ses kurallarından sapmalar meydana gelmektedir (ör. İngilizce /ɫ/, /r/ ya da Rumca çift ünsüzlerin sadeleştirilmesi).

Yakut / Saha Türkçesi

Yakut (Saha) Türkçesi, Türk dili ailesi içinde en farklılaşmış fonolojik yapılardan birine sahip olan Sibirya kolunun temel temsilcisidir. Coğrafi konumu, tarihsel izolasyonu ve bölgedeki Evenki, Tunguz-Mançu ve Samoyed dilleriyle uzun süreli temas, Yakutçanın ses sisteminin diğer Türk dillerinden belirgin biçimde ayrılmasına yol açmıştır.

b- > p- ve Diğer Sistemsel Ayrışmalar: Yakut Türkçesinin en karakteristik özelliği, kelime başı ünsüzlerinin tarihsel Türkçe ile karşılaştırıldığında sistematik biçimde değişmiş olmasıdır. En belirgin değişme, Eski Türkçedeki b- sesinin Yakutçada p- olarak korunmasıdır. Bu değişme yalnızca tekil bir fonetik dönüşüm değil, Yakutçanın genel ses sisteminin Türk dili ailesi içindeki bağımsız evrimini temsil eden bir özelliktir. Yakutça ayrıca şu özelliklere de sahiptir:

• Yakutça, kelime başında bazı ünsüz kümelerini kabul etmez,
• Söz içi ünsüzleri yer yer sadeleştirir.
• Tarihsel olarak Türkçedeki bazı ünsüzler Yakutçada tamamen farklı fonolojik değerler kazanır. Bu özellikler, Yakutçayı Kıpçak, Oğuz veya Karluk kolundan belirgin biçimde ayırır.

Özgün Ünlü Envanteri: Yakut/Saha Türkçesi, Türk dilleri içinde en geniş ve en karmaşık ünlü sistemlerinden birine sahiptir.

• Uzun ünlüler fonemiktir (yani anlam ayırt eder).
• Ünlülerin armonisi klasik Türk dillerine göre daha karmaşık bir yapı gösterir.
• Kalın-ince karşıtlığı bulunmakla birlikte, sistem diğer Türk dillerinden daha geniş bir dağılıma sahiptir.
• Yakutçada yuvarlak ve düz ünlüler arasındaki ilişkiler tipik Oğuz/Kıpçak sistemlerinden farklıdır.

Bu ünlü sistemi, Yakutçanın fonolojik açıdan hem tarihî Türkçe ile bağlantısını hem de Sibirya temas alanlarının etkisini yansıtır.

Tonal–Prozodik Özellikler: Yakut/Saha Türkçesinin prozodik yapısı, Türk dilleri arasında özel bir konumda bulunmaktadır. Söz konusu özellikler:

• Vurgu ve tonlamanın anlam ayırt edici bir işlev kazanabilmesi,
• Uzun ünlülerin cümle ritmini belirlemesi,
• Hece yapısının uzunluk üzerinden yeniden düzenlenmesi,
• Saha Türkçesindeki tonlamanın Sibirya yerli dilleriyle temas sonucu şekillenmiş olabileceği yönünde gözlemlerdir.

Bu prozodik yapı, Yakutçanın yalnızca ses dizgesi bakımından değil, konuşma akışı, ritim ve tonlama bakımından da Türk dilleri arasında özgün bir konumda olduğunu göstermektedir.

Türkmen Türkçesi

Türkmen Türkçesi, Oğuz grubunun doğu kolunu temsil eden ve tarihî gelişimi, ses yapısı ve ağız çeşitliliği bakımından belirgin özellikler gösteren bir Türk dilidir. Dilin özellikle asli uzun ünlüleri koruması ve ağızlar arasındaki bölgesel farklılıkların belirgin olması, Türkmen Türkçesinin Türk dili ailesi içerisindeki ayırt edici konumunu ortaya koymaktadır.

Asli Uzun Ünlüler: Türkmen Türkçesinin en karakteristik fonolojik özelliklerinden biri, Eski Türkçeden miras kalan asli uzun ünlüleri koruyan az sayıdaki Türk dilinden biri olmasıdır. Uzun ünlüler, Türkmen Türkçesinde hem kelime köklerinde hem de bazı eklenme süreçlerinde fonemik değer taşımaktadır.

Bu özellik:

• Türk dillerinin çoğunda uzun ünlülerin tarihsel süreçte kaybolmuş veya kısalmış olmasına karşın Türkmen Türkçesinde düzenli biçimde korunması,
• Kelimeler arasında anlam ayrımı yapabilecek düzeyde uzunluk-karşıtlığının yaşaması,
• Yazı dili standartlaşmasında uzun ünlülerin dikkate alınması gibi yönleriyle tanımlanmaktadır.

Bölgesel Ağız Farklılıkları (Teke, Yomut vb.): Türkmen Türkçesi yalnızca bir yazı dili değil, aynı zamanda çok sayıda bölgesel ağızdan oluşan geniş bir lehçe alanıdır. Bu ağızlar arasında en bilinenleri Teke, Yomut, Ersarı, Sarık, Salır ve Gökleñ ağızlarıdır. Ağız farklılıkları hem fonolojik hem de morfolojik düzeyde görülür:

• Teke ağzı, modern Türkmen yazı dilinin temelini oluşturan ağızdır ve birçok standartlaştırma çalışması bu ağız temel alınarak yapılmıştır.
• Yomut ağzı, ses değişmeleri ve söz varlığı bakımından kendine özgü özellikler taşır; bazı ses denklikleri Teke ağzından ayrışır.
• Ersarı, Sarık, Salır ve Gökleñ ağızları, bölgesel yerleşimlere bağlı olarak farklı fonetik ve morfolojik özellikler sergiler.
• Ağızlar arasındaki farklılıklar; tarih boyunca göç hareketleri, kabile yapılanmaları ve coğrafi ayrışma ile ilişkilidir.

Biçim Bilgisi (Morfoloji)

Türk dili ailesi, biçim bilgisi bakımından yüksek derecede düzenli, eklemeli (agglutinatif) bir yapı sergileyen diller topluluğu olarak tanımlanmaktadır. Türk dillerinin tarihî metinlerinden (Orhun, Uygur, Karahanlı vb.) çağdaş lehçelere kadar uzanan geniş zaman diliminde, biçim bilgisel temel ilkelerin büyük ölçüde korunduğu görülmektedir. Bu süreklilik, Türk dili ailesinin iç sınıflandırılmasında ve tarihsel karşılaştırmalı çalışmalarında biçim bilgisini merkezî bir ölçüt hâline getirmiştir. Türk dillerinin biçim bilgisi, "kök+ek" düzenine dayalıdır ve kelime yapımı ile çekim işlemleri açık, şeffaf ve sistematiktir. Kökler genel olarak değişmeden kalırken, anlam ve görev farklılaşmaları ekler aracılığıyla sağlanır.

Genel Eklemeli Yapı

Türk dili ailesinin biçim bilgisinin merkezinde eklemeli (agglutinatif) yapı yer almaktadır. Bu yapı, kelime köklerinin biçimsel olarak büyük ölçüde değişmeden kalması ve dil bilgisel işlevlerin ardışık ekler yoluyla ifade edilmesi esasına dayanır. Eklemeli yapı, Eski Türkçeden başlayarak Orta ve Yeni Türkçe dönemleri boyunca süreklilik göstermiş; çağdaş Türk dillerinin tamamında temel biçim bilgisel ilke olarak korunmuştur.

Ek Dizilişi

Türk dillerinde ekler, köke belirli ve sabit bir sırayla eklenir. Bu dizilişin rastlantısal olmayıp tarihî metinlerden modern lehçelere kadar büyük ölçüde değişmeden sürmüştür. Genel olarak;

• Yapım ekleri, çekim eklerinden önce gelir.
• Aynı türden çekim ekleri kendi içinde belirli bir sıra izler.
• Ekler, çoğunlukla tek bir dil bilgisel işlev taşır ve bu işlev açık biçimde ayırt edilebilir.

Bu düzenli ek dizilişi, Türk dillerinde biçimsel şeffaflığın yüksek olmasını sağlar ve kelime yapısının kolay çözümlenebilmesine imkân verir.

Zaman–Kip–Kişi Ekleri

Fiil çekimi, Türk dili ailesinde eklemeli yapının en belirgin biçimde gözlemlendiği alanlardan biridir. Fiil köküne eklenen ekler şu temel sırayı izler:

1. Zaman/Kip ekleri
2. Kişi ekleri

Zaman ve kip ekleri, fiilin gerçekleşme zamanı ve konuşanın bakış açısını ifade ederken; kişi ekleri öznenin kimliğini ve sayısını gösterir. Bu eklerin her biri ayrı bir işlev üstlenir ve biçim bilgisel açıdan birbirinden açıkça ayrılır.

Eski Türkçede kullanılan zaman-kip eklerinin önemli bir bölümü Orta Türkçe ve çağdaş Türk dillerinde işlevsel devamlılık göstermektedir. Bölgesel lehçelerde (örneğin Balkan Türk ağızlarında) bazı zaman eklerinin biçimsel olarak sadeleştiği görülse de zaman-kip-kişi diziliminin temel ilkesi değişmemiştir.

İsim Çekimi Düzeni

Türk dillerinde isim çekimi de eklemeli yapının düzenli ve sistematik işleyişini yansıtır. İsimler;

• Çokluk ekleri,
• İyelik ekleri,
• Hâl ekleri

aracılığıyla çekimlenir. Bu ekler de belirli bir sıraya göre eklenir ve genellikle şu dizilişi izler:

• isim kökü + çokluk eki + iyelik eki + hâl eki

Bu düzen, Eski Türkçe metinlerden itibaren izlenebilen bir biçim bilgisel kalıptır. Oğuz, Kıpçak, Karluk ve Sibirya kollarında küçük biçimsel farklılıklar bulunsa da isim çekiminin temel yapısı bütün Türk dili ailesinde ortaktır. Balkan ve Kıbrıs Türkçesi gibi temas bölgelerinde bazı hâl eklerinin kullanım sıklığında değişmeler görülmekle birlikte, çekim sisteminin özü korunmuştur.

Söz Varlığı ve Dil Teması

Türk dili ailesinin söz varlığı, tarih boyunca farklı kültür ve dil çevreleriyle kurulan yoğun temaslar sonucunda şekillenmiş bir yapıdır. Bu temaslar, Türk dillerinin temel yapısını değiştirmemiş; ancak özellikle söz varlığı, kısmen de anlam alanları ve kullanım sıklıkları üzerinde kalıcı etkiler bırakmıştır.

Çin, Moğol, Fars ve Arap Etkileri

Türk dillerinin tarihsel temas alanlarının başında Çin, Moğol, Fars ve Arap dilleri gelmektedir. Bu dillerle temas farklı dönemlerde ve farklı yoğunluklarda gerçekleşmiştir.

• Çin diliyle temas, özellikle erken dönem Orta Asya Türk toplulukları bağlamında ele alınmaktadır. Bu temas, daha çok idari, askerî ve diplomatik ilişkiler çerçevesinde sınırlı bir söz varlığı alışverişi şeklinde gerçekleşmiştir.
• Moğol diliyle temas, Orta Asya ve bozkır sahasında Türk-Moğol topluluklarının uzun süreli birlikte yaşamaları sonucu ortaya çıkmıştır. Bu temas özellikle askerî, idari ve toplumsal yapıyla ilgili kelimelerde etkili olmuştur. Bununla birlikte, Moğolca unsurlar Türk dillerinin çekim ve ek sistemine nüfuz etmemiştir.
• Farsça etkisi, Türk dillerinin söz varlığı üzerinde en güçlü ve uzun süreli etkilerden biri olarak gösterilmektedir. Karahanlı döneminden itibaren başlayan bu etkileşim, Orta Türkçe ve Yeni Türkçe dönemlerinde yoğunlaşmıştır. Farsça alıntılar özellikle edebiyat, devlet teşkilatı, kültür, şehir hayatı ve soyut kavramlar alanında görülmektedir.
• Arapça etkisi, İslamiyet’in kabulüyle birlikte belirginleşmiştir. Arapça özellikle dinî, ilmî ve hukuki terminoloji alanlarında Türk dillerine geniş bir söz varlığı kazandırmıştır. Arapça kökenli kelimeler, Karahanlı Türkçesinden Osmanlı Türkçesine ve diğer yazı dillerine kadar uzanan geniş bir tarihsel süreklilik göstermektedir.

Söz Dizimi

Türk dili ailesinin söz dizimi, tarihî dönemlerden çağdaş lehçelere kadar büyük ölçüde süreklilik gösteren, düzenli ve tipolojik olarak belirgin özelliklere sahip bir yapıdadır. Türk dillerinin söz dizimi, biçim bilgisiyle yakından ilişkili olup eklemeli yapı sayesinde cümle içindeki ögelerin görevleri açık biçimde belirlenmektedir.

Temel Cümle Dizilişi

Türk dillerinde temel cümle dizilişi Özne - Nesne - Yüklem şeklindedir. Bu diziliş:

• Orhun Yazıtları’ndan itibaren açık biçimde izlenebilmektedir.
• Eski Türkçe, Orta Türkçe ve Yeni Türkçe dönemlerinde süreklilik göstermiştir.
• Oğuz, Kıpçak, Karluk ve Sibirya kollarında temel ilke olarak korunmuştur.

Yüklemin cümle sonunda yer alması, Türk dillerinin ayırt edici söz dizimsel özelliklerinden biri olarak kabul edilmektedir.

Öge Dizilişinde Esneklik

Türk dillerinde temel Özne - Nesne - Yüklem dizilişini korunmakla birlikte, söz diziminde belirli bir esneklik de bulunabilmektedir. Bu esneklik:

• Vurgu ve odaklama,
• Anlamın öne çıkarılması,
• Söylem bağlamı gibi işlevsel nedenlerle ortaya çıkar.

Ancak bu esneklik, serbest bir diziliş anlamına gelmez; ekler sayesinde ögelerin görevleri açıkça belirlendiği için anlam karışıklığı oluşmaz.

Tamlayan–Tamlanan ve Niteleyen–Nitelenen İlişkisi

Türk dillerinde:

• Tamlayan, tamlanandan önce,
• Sıfat ve niteleyici ögeler, nitelendirdikleri isimden önce yer alır.

Bu düzen, isim tamlamaları ve sıfat gruplarında istikrarlı biçimde uygulanır. Bu yapı Eski Türkçeden günümüze kadar değişmeden sürmüştür.

Edatlar ve Yardımcı Unsurlar

Türk dillerinde Batı dillerindeki ilgeç (preposition) yapısına karşılık gelen unsurlar genellikle sonra gelen edatlar (postposition) biçimindedir. Edatlar, isim veya isim gruplarından sonra kullanılır ve çekim ekleriyle birlikte görev yapar. Bu özellik, Türk dillerinin baş sonlu (head-final) dil tipine uygun bir söz dizimi sergilediğini göstermektedir.

Yan Cümleler ve Fiilimsi Yapılar

Türk dillerinde yan cümleler çoğunlukla fiilimsi yapılar (isim-fiil, sıfat-fiil, zarf-fiil) aracılığıyla kurulmaktadır. Bağlaç kullanımının sınırlı olması, uzun ve iç içe geçmiş cümlelerin ekler ve fiilimsiler yoluyla oluşturulmasına imkân verir. Bu durum, Türkçede cümle yapısının yoğun şekilde, biçim bilgisine dayandığını göstermektedir.

Türk Dillerinin Günümüzdeki Durumu

Türk dili ailesi, günümüzde Avrasya’nın çok geniş bir coğrafyasına yayılmış bir dil topluluğudur. Türk dillerinin konuşur nüfusu, Balkanlar’dan Anadolu’ya, Kafkasya’dan Orta Asya’ya ve Sibirya’nın kuzeydoğusuna kadar uzanan bir alana dağılmıştır. Bu çerçevede:

• Türkiye, Azerbaycan, Türkmenistan, Kazakistan, Özbekistan ve Kırgızistan gibi ülkelerde Türk dilleri çoğunluk dili konumundadır.
• Balkanlar (Bulgaristan, Yunanistan, Kuzey Makedonya, Kosova, Romanya, Moldova) ve Kıbrıs’ta Türkçe, tarihî yerleşimlere dayanan azınlık veya bölgesel dil statüsünde varlığını sürdürmektedir.
• Rusya Federasyonu içinde Tatar, Başkurt, Yakut (Saha), Hakas, Tuva ve Dolgan toplulukları kendi bölgelerinde Türk dillerini konuşmaktadır.
• Çin’in Sincan (Doğu Türkistan) bölgesinde Yeni Uygur Türkçesi, Karluk grubu içinde önemli bir çağdaş yazı dili olarak yer almaktadır.

Güncel Dil Kullanımı

Eğitim

Türk dillerinin eğitimde kullanımı bölgeden bölgeye önemli farklılıklar göstermektedir:

• Türkiye, Azerbaycan, Türkmenistan, Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan’da ilgili Türk dili resmî eğitim dili konumundadır.
• Rusya Federasyonu’nda bazı Türk dilleri (Tatarca, Başkurtça, Yakutça) bölgesel düzeyde eğitimde yer almakla birlikte, kullanım çoğu zaman sınırlıdır.
• Balkanlar ve Kıbrıs’ta Türkçe, azınlık okulları ve özel eğitim kurumları aracılığıyla aktarılmaktadır.

Medya ve Yayın

Günümüzde Türk dillerinin yazılı ve görsel medyada kullanımı özellikle bağımsız Türk cumhuriyetlerinde güçlüdür. Televizyon, radyo, gazete ve dijital yayıncılık, Türk dillerinin canlılığını sürdürmesinde önemli rol oynamaktadır. Buna karşılık Balkanlar ve Sibirya sahasında medya kullanımı daha sınırlı ve yerel ölçektedir.

Kültürel Kurumlar

Türk dillerinin korunması ve geliştirilmesi, kültürel kurumlar, akademik merkezler ve yayın faaliyetleri aracılığıyla yapılmaktadır. Dil ve kültür dernekleri, üniversiteler ve araştırma merkezleri, özellikle Balkanlar ve Rusya Federasyonu içindeki Türk topluluklarında dilin sürekliliğini sağlamada önemli bir işleve sahiptir.

Balkan, Kıbrıs, Orta Asya ve Sibirya’daki Çağdaş Durum

• Balkanlar: Türkçe çoğunlukla ağız düzeyinde yaşamakta olup yazılı kullanım sınırlıdır.
• Kıbrıs: Kıbrıs Türkçesi günlük yaşamda canlılığını korurken, eğitim ve resmî alanlarda Türkiye Türkçesi ağırlık kazanmaktadır.
• Orta Asya: Türk dilleri modern ulus devlet dilleri olarak güçlü konumdadır.
• Sibirya: Yakutça gibi bazı diller yazı dili statüsüne sahip olsa da kullanım alanları sınırlıdır.

Tehlike Altındaki Türk Dilleri

Türk dili ailesinin tamamı güçlü bir yapı sergilemesine rağmen bazı dillerin tehlike altında olduğu kabul edilmektedir. Bu durum, konuşur sayısının görece azlığı ve baskın dillerle yoğun temas sonucu ortaya çıkmaktadır. Bu bağlamda:

• Dolgan Türkçesi, çok sınırlı bir konuşur topluluğuna sahip olması nedeniyle risk altındadır.
• Hakas Türkçesi, bölgesel kullanım alanına sıkışmış durumdadır.
• Tuva Türkçesi, yazı dili ve kültürel üretime sahip olmakla birlikte nüfus ve kullanım alanı bakımından kırılgan bir konumdadır.

Dünya Türk Dili Ailesi Günü

Dünya Türk Dili Ailesi Günü, Türk dillerinin ortak kökenini, tarihsel sürekliliğini ve kültürel bağlarını uluslararası düzeyde görünür kılmayı amaçlayan bir kültür ve dil günüdür. Bu gün, UNESCO tarafından alınan kararla 15 Aralık tarihinde kutlanmak üzere ilan edilmiştir. Tarihin seçimi, Türk dilinin bilinen en eski yazılı mirasından biri olan Orhun Yazıtları ile kurulan sembolik bağa dayanmaktadır.

Günün ilan süreci; Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan’ın ortak girişimiyle şekillenmiş, karar UNESCO 43. Genel Konferansı’nda kabul edilmiştir. Dünya Türk Dili Ailesi Günü, Türk dili ailesinin korunması, araştırılması ve kuşaklar arasında aktarılmasına yönelik uluslararası iş birliğini teşvik eden bir çerçeve sunmaktadır.