Dijital Beşeri Bilimler (DBB), beşeri bilimler alanında dijital teknolojilerin entegrasyonuyla ortaya çıkan ve araştırma yöntemlerine yeni boyutlar kazandıran disiplinlerarası bir alandır. DBB, tarih, edebiyat, sosyoloji ve arkeoloji gibi alanlarda veri madenciliği, sosyal ağ analizi, coğrafi bilgi sistemleri (CBS), yapay zekâ destekli metin işleme ve dijital arşivleme gibi çeşitli teknikler kullanarak analitik yaklaşımlar sunmaktadır. Türkiye’de DBB, özellikle Osmanlı tarihçiliği, kültürel miras yönetimi ve edebî analizler gibi alanlarda önemli bir yer edinmeye başlamıştır. Dijital yöntemlerin uygulanması, tarihsel belgelerin daha derinlemesine analiz edilmesine olanak tanımakta, böylece büyük veri kümelerinin sistematik bir biçimde incelenmesine ve daha sağlam çıkarımlar yapılmasına imkân tanımaktadır.
Türkiye’de Dijital Beşeri Bilimlerin Gelişimi
Türkiye’de DBB’nin gelişimi, akademik çevrelerin dijital teknolojilere yönelik ilgisinin artmasıyla hız kazanmıştır. Üniversitelerde lisansüstü programlarda dijital araştırma yöntemleri giderek daha fazla yer almakta, disiplinlerarası çalışmalar teşvik edilmektedir. Özellikle Osmanlı tarihçiliği bağlamında, arşiv belgelerinin dijitalleştirilmesi ve veri analizi tekniklerinin kullanımı yaygınlaşmaktadır. Örneğin, Osmanlı arşivlerinde bulunan defter ve sicillerin otomatik transkripsiyon ve analiz süreçlerinden geçirilmesi, tarihçilerin geleneksel yöntemlerle ulaşamayacakları verilere erişmelerini sağlamaktadır. DBB’nin Türkiye’deki akademik literatüre etkisini artıran önemli çalışmalardan biri de "Dijital Beşeri Bilimler ve Osmanlı Çalışmaları" kitabıdır. Bu çalışma, Osmanlı tarihçiliğinde dijital yöntemlerin nasıl kullanılabileceğine dair kapsamlı bir çerçeve sunmaktadır.
Türkiye’de dijital beşeri bilimler alanındaki projeler, Osmanlı tarihi, kültürel miras yönetimi ve edebiyat çalışmaları gibi alanlarda yoğunlaşmaktadır. Dijital Osmanlı ve Türkiye Çalışmaları (DOS) platformu, araştırmacılar için dijital kaynaklar sunarak bu alandaki akademik etkileşimi artırmaktadır. Ayrıca, Osmanlı ulemasının biyografik bilgilerini içeren ve sosyal ağ analizi yöntemiyle genişletilen Ulema Veri Tabanı gibi projeler, tarihsel figürlerin etkisini daha geniş bir perspektifte değerlendirmeye imkân tanımaktadır. Osmanlı hukuk sistemine dair verileri semantik modelleme ile analiz eden Kazasker Ruznamçeleri Projesi ve yapay zekâ destekli metin işleme teknolojileriyle geliştirilen Osmanlı Türkçesi Otomatik Çeviri Projesi, Türkiye’deki DBB girişimlerinin dikkat çeken örneklerindendir.
Türkiye’de Kullanılan Dijital Beşeri Bilimler Yöntemleri
Türkiye’de DBB alanında benimsenen yöntemler arasında doğal dil işleme (NLP), büyük veri analitiği, metin madenciliği ve CBS tabanlı mekânsal analizler bulunmaktadır. Özellikle Osmanlı Türkçesi ile yazılmış belgelerin otomatik transkripsiyonu ve analizi, tarihsel veri tabanlarının oluşturulmasını kolaylaştırmaktadır. Sosyal ağ analizi yöntemleri ise Osmanlı bürokratları, ulema ve saray mensupları arasındaki ilişkileri analiz etmek için kullanılmaktadır. CBS teknolojileri, Osmanlı şehirlerinin mekânsal değişimlerini incelemeye ve idari dönüşümleri anlamlandırmaya yardımcı olmaktadır. Bu yöntemlerin kullanımıyla Osmanlı arşivlerinden elde edilen büyük veri kümeleri, makine öğrenmesi algoritmaları ile işlenerek tarihsel anlatıların yeniden yapılandırılmasına katkı sunmaktadır.
Veri tabanlarının etkin şekilde oluşturulması ve araştırmalarla ilişkilendirilmesi de Türkiye’de DBB çalışmalarında öne çıkan bir diğer yaklaşımdır. Tarihsel haritalama projeleri, görsel analiz teknikleri ve büyük veri işleme yöntemleri sayesinde geçmişe dair yeni bakış açıları geliştirilmektedir. Örneğin, Osmanlı şehir planlarının dijital haritalar üzerinden analiz edilmesi, tarihsel mekân kullanımıyla ilgili yeni çıkarımlar yapılmasını sağlamaktadır. Aynı şekilde, Osmanlı dönemi edebî eserlerinde metin madenciliği yöntemleri kullanılarak edebi temaların, anlatı yapılarının ve kelime kullanım eğilimlerinin ortaya çıkarılması mümkün hâle gelmektedir.
Türkiye’de Dijital Beşeri Bilimler Alanında Karşılaşılan Zorluklar
Türkiye’de DBB alanında önemli gelişmeler kaydedilse de, bu alandaki ilerlemeyi sınırlayan bazı temel zorluklar mevcuttur. Altyapı eksiklikleri, eğitim ve farkındalık düzeyinin yeterince yaygın olmaması, arşivlerin dijitalleştirilme süreçlerinin tamamlanmaması ve disiplinlerarası iş birliklerinin yetersizliği bu sorunların başında gelmektedir. DBB projeleri için gereken donanım ve yazılımların maliyetleri de araştırmacılar açısından önemli bir engel teşkil etmektedir. Ayrıca, tarihçilerin veri bilimi ve bilgisayar programlama becerilerini geliştirmeleri konusunda mevcut akademik programlar yeterli seviyeye ulaşmış değildir.
Osmanlı arşivlerinin tam anlamıyla dijital ortama aktarılmamış olması, tarih araştırmalarını dijitalleştirme sürecinde büyük bir engel oluşturmaktadır. Türkiye’deki arşivlerin yalnızca bir kısmının açık erişimli olması, veri paylaşımı konusunda sorunlar yaşanmasına sebep olmaktadır. Disiplinlerarası iş birliği gerektiren projelerde ise farklı akademik geleneklerden gelen araştırmacılar arasında ortak çalışma kültürünün henüz tam anlamıyla yerleşmediği görülmektedir. Bu eksikliklerin giderilmesi, Türkiye’de DBB alanının gelişimi açısından büyük önem taşımaktadır.
Gelecek Perspektifi
Türkiye’de DBB’nin gelişimini sürdürebilmesi için eğitim programlarının genişletilmesi, veri altyapısının güçlendirilmesi ve akademik iş birliklerinin artırılması gerekmektedir. DBB’yi içeren lisansüstü programlar yaygınlaştırılmalı, tarihçilerin veri analitiği ve bilgisayar bilimi gibi konularda yetkinlik kazanmalarına yönelik atölye çalışmaları düzenlenmelidir. Osmanlı arşivleri ve diğer kültürel miras verileri için açık erişimli dijital kütüphaneler oluşturulmalı, veri paylaşımına yönelik politikalar geliştirilmelidir. Akademik dünyada disiplinlerarası iş birliklerinin teşvik edilmesi, tarihçilerin bilgisayar mühendisleri, veri bilimcileri ve yapay zekâ uzmanları ile ortak projeler yürütmelerine olanak tanıyacaktır.
Özellikle devlet destekli projelerin artırılması, dijital altyapının güçlendirilmesine katkı sağlayacaktır. Kamu kurumları, üniversiteler ve özel sektör iş birliğiyle geliştirilecek projeler, Türkiye’de DBB çalışmalarının küresel düzeyde rekabet edebilir hâle gelmesini sağlayacaktır.
