User Datagram Protocol (UDP), bağlantısız (connectionless) yapıda çalışan, TCP/IP protokol ailesine ait hafif (lightweight) bir taşıma katmanı protokolüdür. UDP, uygulamalar arasında doğrudan veri iletimine olanak tanır; iletim sırasında bağlantı kurulmaz, hata kontrolü veya teslim garantisi sunulmaz. Bu özellik, onu hızlı ancak güvensiz bir protokol haline getirir^【1】.

UDP'nin başlık (header) yapısı oldukça sadedir; sadece 8 bayttan oluşur ve dört temel alan içerir: kaynak portu, hedef portu, uzunluk ve hata denetimi için kullanılan bir checksum alanı^【2】. Bu basitlik, düşük gecikmeli veri akışı gerektiren uygulamalarda büyük avantaj sağlar.

UDP, OSI modelinde Taşıma Katmanı (Layer 4) üzerinde konumlanır. IP protokolü ile birlikte çalışarak veri paketlerini (datagram) ağ üzerinden yönlendirir. Ancak, TCP'nin aksine UDP, alınan verinin sıralamasını ya da yeniden iletimini garanti etmez^【3】.

Bu yönleriyle UDP, veri bütünlüğünün kritik olmadığı ama hızın önemli olduğu uygulamalarda tercih edilir. DNS sorguları, gerçek zamanlı ses/video iletimi, online oyunlar ve IoT uygulamaları bu kapsama girer.

UDP’nin Tarihçesi

UDP, 1980 yılında David P. Reed tarafından tanımlanmış ve aynı yıl içerisinde RFC 768^【4】  ile resmi olarak yayınlanmıştır. Reed, TCP protokolünün karmaşık hata denetimi ve akış kontrol mekanizmalarının basit ağ uygulamaları için fazla kaynak tükettiğini fark ederek, bu ihtiyaca yönelik daha sade bir protokol tanımlamıştır. UDP’nin amacı, "IP üzerinden uygulamalar arası doğrudan veri alışverişi yapmak" için gerekli olan minimum yapıyı sunmaktır.

UDP'nin geliştirildiği dönemde, ARPANET gibi erken dönem ağlar üzerinde çalışan uygulamaların birçoğu düşük kaynak tüketimi ve hızlı veri iletimi arıyordu. Bu ihtiyaç, UDP’nin basit yapısıyla karşılandı. DNS, TFTP, NTP gibi temel internet servisleri, ilk günlerinden itibaren UDP’yi temel iletişim protokolü olarak kullanmıştır^【5】 .

Günümüzde UDP, WebRTC, QUIC gibi daha gelişmiş protokollerin altyapısını oluşturmaya devam etmektedir. Bu yeni protokoller, UDP'nin bağlantısız yapısını kullanırken, kendi içlerinde güvenilirlik ve şifreleme gibi ek katmanlar sağlar^【6】.

UDP’nin Teknik Özellikleri ve Yapısı

UDP (User Datagram Protocol), RFC 768 standardında tanımlanmıştır ve IP protokolü ile birlikte çalışarak, veri paketlerini bağlantısız biçimde iletir^【7】. UDP, TCP’nin aksine "lightweight" (hafif) bir protokoldür; veri iletimi için önceden bağlantı kurmaz ve verinin başarıyla iletildiğine dair onay mekanizması (ACK) içermez.

Bu yapı, veri iletiminde düşük gecikme ve düşük işlem yükü sağlar. UDP'nin basit yapısı, yüksek performans gerektiren sistemlerde, örneğin gerçek zamanlı medya akışı ya da sensör ağı haberleşmesinde sıklıkla tercih edilmesine yol açar.

UDP, verileri tek tek ve bağımsız olarak gönderdiği için paketler sıralı ulaşmayabilir, kaybolabilir ya da yinelenebilir. Bu yüzden UDP kullanan uygulamalar genellikle kendi hata kontrol mekanizmalarını içerir.

UDP Başlık Paketi

UDP veri paketlerinin başlık yapısı son derece basittir ve yalnızca 8 bayttan oluşur:

^{UDP Başlık Paketi}

UDP veri paketlerinin başlık yapısı;

• Kaynak Port (16 bit): Veri gönderen uygulamanın port numarası. Doldurmak zorunlu değildir.
• Hedef Port (16 bit): Verinin gönderileceği uygulamanın port numarası.
• Uzunluk (16 bit): UDP başlığı ve veri kısmının toplam uzunluğu.
• Checksum (16 bit): Opsiyonel hata denetimi (IPv6’da zorunludur)

Kaynak Port (16 bit)

Bu alan, gönderici uygulamanın port numarasını belirtir. Zorunlu değildir. Eğer bu alan kullanılmazsa değeri 0 yapılabilir. Genellikle istemcinin (client) port numarasını içerir ve yanıtın nereye yönlendirileceğini belirlemede kullanılır.

Örnek: DNS istemcisi bir sorgu gönderirken, kaynak portunu rastgele bir değerde ayarlayarak gelen yanıtın aynı istemciye ulaşmasını sağlar

Hedef Port (16 bit)

Bu alan, verinin ulaşması gereken alıcı uygulamanın port numarasını içerir. Bu, UDP segmentinin doğru uygulamaya yönlendirilmesinde kritik rol oynar.

Zorunludur. Genellikle sunucu portu olarak tanımlanır.

Örnek portlar:

• DNS: 53
• TFTP: 69
• SNMP: 161

Uzunluk (16 bit)

UDP başlığı ile birlikte taşınan tüm verilerin toplam uzunluğunu (byte cinsinden) belirtir.

• Minimum uzunluk değeri: 8 (sadece başlık)
• Maksimum uzunluk: Teorik olarak 65,535 bayt (IPv4 için IP paket boyut sınırı). Fakat 8 bayt header ve 20 bayt IP oldugundan dolayı maksimium 65,507'dir.

Bu alan, UDP başlığına dahil edilen veri alanının uzunluğunu belirlemek için kullanılır ve bazı sistemlerde, paket boyutunun doğruluğunu kontrol etmede de yardımcı olur.

Checksum (16 bit)

UDP segmentinin bütünlüğünü kontrol etmek için kullanılır. UDP, bu alanda verinin hata içerip içermediğini denetlemeye çalışır. Ancak bu alanın kullanımı IPv4 ve IPv6’ya göre farklılık gösterir:

• IPv4: Opsiyoneldir. Sistem isterse hesaplamayabilir.
• IPv6: Zorunludur. Mutlaka hesaplanmalıdır.
• UDP Checksum, “pseudo header” adı verilen IP katmanına ait bazı bilgileri de kullanarak hesaplanır:
• Kaynak IP adresi
• Hedef IP adresi
• Protokol numarası (UDP için 17)
• UDP uzunluğu

Bu işlem, taşıma katmanında yapılan hataları daha güvenilir şekilde tespit etmeyi amaçlar.

Örnek UDP Başlık Değeri (Hex format)

• Source Port: 0x0035 = 53 (DNS)
• Destination Port: 0x1F90 = 8080
• Length: 0x002C = 44 bayt
• Checksum: 0x9C4D

UDP’nin OSI Modelindeki Yeri

UDP (User Datagram Protocol), OSI (Open Systems Interconnection) modelinde Taşıma Katmanı (Layer 4)'nda yer alır. Bu katman, ağ üzerinden veri gönderen ve alan uygulamalar arasında uçtan uca iletişim kurmakla sorumludur. UDP, TCP gibi diğer taşıma protokollerinin aksine, bağlantı kurulumu yapmaz ve aktarım sırasında veri sıralaması, hata kontrolü veya yeniden iletim gibi hizmetleri sağlamaz.

^{OSI Layer - UDP/IP Modeli - Privasecurity}

Taşıma katmanının temel görevi, uygulamalar arası mantıksal bağlantı kurmaktır. UDP, bu görevi minimum kontrol ve üstveri ile gerçekleştirerek, hızlı ve düşük gecikmeli iletişim ihtiyacı duyan uygulamalar için ideal bir yapı sunar. Örneğin, gerçek zamanlı video/ ses iletimi, çevrimiçi oyunlar ve IoT cihazları UDP'nin bu yönünden yararlanır.

UDP, taşıma katmanı içinde genellikle uygulama katmanı protokollerine doğrudan erişim sağlayacak şekilde yapılandırılır. Bu yapı sayesinde, örneğin DNS ya da NTP gibi protokoller UDP üzerinden ağ iletişimini hızlı bir biçimde gerçekleştirebilir. UDP'nin üstünde yer alan uygulama katmanı (Layer 7) protokolleri, genellikle kendi hata denetimlerini veya veri yeniden gönderme mekanizmalarını içerir.

IPv4 ve IPv6 ile UDP’nin Kullanımı

UDP, hem IPv4 hem de IPv6 protokol yığınları ile uyumlu şekilde çalışır. UDP paketleri, IP paketinin taşıma alanına yerleştirilir ve ağ üzerinden hedef cihaza yönlendirilir. Ancak IPv4 ve IPv6’nın sunduğu farklı yapılar, UDP’nin çalışma biçimini bazı açılardan etkileyebilir.

IPv4’te UDP başlık alanı, IPv4 başlığının ardından gelir ve çoğu zaman opsiyonel hata denetimi (checksum) alanı kullanılmadan veri gönderimi yapılabilir. Ancak IPv6’da bu durum farklıdır: UDP için checksum alanı IPv6 altında zorunlu hale getirilmiştir, çünkü IPv6 başlığında hata denetimi yapılmaz¹. Bu durum, veri iletiminde hata kontrolü için UDP’nin kendi başlığına daha fazla sorumluluk yüklemiştir.

Ayrıca IPv6, IPv4’e kıyasla daha geniş adresleme kapasitesine (128 bit) sahiptir. Bu sayede, UDP ile çalışan sistemlerde çok daha fazla sayıda uç birimle iletişim kurmak mümkündür. Bu genişleme, özellikle IPv6 kullanan IoT cihazlarının ve sensör ağlarının UDP’ye dayalı olarak ölçeklenebilir biçimde tasarlanmasına olanak tanır.

UDP’nin hem IPv4 hem de IPv6 ile çalışabilmesi, onu ağ geçiş dönemlerinde ve çok protokollü ortamlarda oldukça değerli kılar.

UDP'nin IPv4 ile haberleşirken kullandığı yapı üç ana bileşenden oluşur:

1. IP Başlığı (IPv4 Header)
2. UDP Başlığı (UDP Header)
3. Veri (Payload/Data)

Bu yapılar bir araya geldiğinde bir UDP/IP datagramı oluşturur.

IPv4 Başlığı

IPv4 başlığı, UDP segmentini taşıyan IP paketinin baş kısmıdır. 20 bayt (opsiyonel alanlar hariç) uzunluğundadır ve ağlar arası yönlendirme ve teslimat için gereken bilgileri içerir. IPv4 protokolu ile gönderilen örnek bir çalışma aşağıdaki şekilde görülebilir.

^{IP ve UDP Paket Başlıkları - ResearchGate}

IPv4 Başlığındaki Önemli Alanlar

IPv4 protokolünde 32 baytlık UDP başlığı ve veri ile birlikte UDP paket datagramlari IP üzerinden hedefe gönderilir.

UDP’nin Avantajları

UDP, belirli uygulamalar için büyük avantajlar sunar. En önemli avantajlarından biri, minimum gecikme ile veri iletebilmesidir. Bu özelliği sayesinde UDP, zaman duyarlı uygulamalarda öne çıkar.

Başlıca avantajları şunlardır:

• Bağlantısız İletim: Veri göndermeden önce bağlantı kurulmasına gerek yoktur. Bu, iletim süresini azaltır.
• Düşük Gecikme ve Yüksek Performans: Başlık yapısının basitliği sayesinde işlem yükü azdır.
• Gerçek Zamanlı Uygulamalar İçin Uygunluk: Video konferans, VoIP ve online oyunlar gibi uygulamalarda paketlerin zamanında ulaşması, eksiksiz ulaşmasından daha önemlidir.
• Multicast ve Broadcast Desteği: UDP, aynı anda birden fazla hedefe veri göndermeyi destekler.
• Basitlik: Protokolün karmaşık hata düzeltme ve kontrol yapılarını içermemesi, uygulama geliştiricilere protokol seviyesinde müdahale imkânı tanır.

UDP'nin bu avantajları, onu veri kaybına duyarsız ancak zamanlamaya duyarlı sistemlerde tercih edilen protokol haline getirmiştir^【8】.

UDP’nin Dezavantajları

UDP'nin hız ve basitlik üzerine kurulu mimarisi, bazı durumlarda ciddi sınırlamaları da beraberinde getirir. En önemli dezavantajı, güvenilirlikten ödün vermesidir.

Başlıca dezavantajları şunlardır:

• Güvenilirlik Yoktur: Paketlerin hedefe ulaşıp ulaşmadığı kontrol edilmez. Uygulama bu kontrolü kendisi sağlamalıdır.
• Sıra Korunmaz: Paketler gönderildikleri sırayla ulaşmayabilir. Paket sıralaması uygulama katmanına bırakılır.
• Akış Kontrolü Yoktur: Gönderici, alıcının kapasitesini dikkate almaz. Bu durum alıcı tarafında tampon taşmalarına neden olabilir.
• Hata Düzeltme Yoktur: Paketlerin bozulup bozulmadığı kontrol edilmez. Eğer checksum kullanılsa dahi yalnızca bozuk paketin fark edilmesi sağlanır, düzeltilmesi sağlanmaz.
• Ağ Tıkanıklığına Duyarlı: Uygulama katmanı bu protokolü hatalı şekilde kullanırsa, UDP yüksek trafik oluşturabilir ve ağ tıkanıklıklarına neden olabilir^【9】.

Bu sınırlamalar, özellikle güvenli ve eksiksiz veri iletimi gereken uygulamalarda UDP yerine TCP gibi daha güvenilir protokollerin tercih edilmesine neden olabilir.

UDP Kullanım Alanları

UDP, bağlantısız yapısı ve düşük gecikmeli iletişim sağlaması sayesinde birçok farklı alanda yaygın olarak tercih edilmektedir. Özellikle hızın ve gerçek zamanlılığın kritik olduğu uygulamalarda TCP yerine UDP tercih edilir.

Gerçek Zamanlı Uygulamalar

UDP, gecikmenin en aza indirilmesinin hayati olduğu sesli ve görüntülü iletişim uygulamalarında yaygın olarak kullanılır^【10】. Örneğin:

• VoIP (Voice over IP) servisleri (örn. Zoom, Skype)
• Canlı video yayınları ve canlı spor yayınları
• Online çok oyunculu oyunlar, oyuncuların konum ve hareket verilerinin gecikmesiz aktarılmasına ihtiyaç duyar (örn. CS:GO, Fortnite)

Bu tür uygulamalarda veri paketlerinin zamanında ulaşması, tüm verinin ulaşmasından daha önemlidir. Yani bazı paketler kaybolsa bile yayın devam eder çünkü yeniden gönderim gecikme yaratır.

Sensör Ağı ve IoT Sistemleri

UDP, IoT (Nesnelerin İnterneti) cihazlarının büyük bir bölümünde kullanılır çünkü bu cihazlar genellikle bant genişliği sınırlı ve güç tüketimi düşük sistemlerdir. UDP'nin basit yapısı, bu tür gömülü sistemler için idealdir.

• Sensör verisi iletimi: Ortam sıcaklığı, basınç veya hareket gibi verilerin düşük gecikme ile aktarımı
• Dijital sinyal işleme uygulamaları

DNS ve DHCP gibi Temel Ağ Protokolleri

Birçok temel ağ protokolü UDP üzerine kuruludur^【11】 :

• DNS (Domain Name System) sorguları UDP ile çalışır çünkü genellikle küçük veri boyutlarına sahiptir ve hızlı yanıt gerektirir.
• DHCP (Dynamic Host Configuration Protocol) ise istemcilere IP adresi atamak için UDP'yi kullanır.
• SNMP (Simple Network Management Protocol) UDP ile ağ cihazlarının durum bilgilerini iletir.

Yayın (Broadcast) ve Çoklu Yayın (Multicast) Sistemleri

UDP, aynı anda birden fazla hedefe veri göndermeyi sağlayan broadcast ve multicast sistemlerinde kullanılır. Örneğin:

• IPTV sistemleri
• Ağ üzerindeki keşif protokolleri (örn. SSDP – Simple Service Discovery Protocol)

Bu yapılar, verinin tüm hedeflere tek seferde gönderilmesine olanak sağlar ve bant genişliğini daha verimli kullanır.

Gömülü Sistemler

UDP, gömülü yazılım sistemlerinde basitliği, düşük kaynak tüketimi ve düşük gecikme süresi avantajları nedeniyle sıkça tercih edilir. Gömülü sistemler genellikle sınırlı işlem gücüne ve bellek kapasitesine sahip cihazlardır; bu nedenle karmaşık bağlantı kuralları gerektiren TCP yerine UDP daha tercih edilmektedir^【12】 .

Gerçek Zamanlılık ve Düşük Gecikme

Birçok gömülü sistem, belirli aralıklarla dış dünyadan veri alıp işleyen gerçek zamanlı sistemlerdir (Real-Time Systems). Örneğin:

• Motor kontrol üniteleri (ECU)
• Sensör ve servo motor sistemleri
• Sensör verisi toplayan cihazlar
• Uzaktan kontrol edilen robotlar

UDP ile veri göndermek, el sıkışma (handshake) gibi zaman alan işlemleri içermediği için sistemin belirlenen zaman aralıklarında tepki vermesini kolaylaştırır.

Basitlik ve Kod Taşınabilirliği

UDP, başlık yapısının basit olması sayesinde kod boyutunu küçültür, bu da gömülü sistemlerde önemli bir avantajdır. Aynı zamanda TCP’ye göre daha az sistem çağrısı (syscall) içerdiğinden, kod taşınabilirliği ve donanıma özel sürümlemesi de kolaydır.

Birçok gömülü işletim sistemi (RTOS) veya çıplak metal (bare-metal) yazılım platformu UDP desteği sunar:

• FreeRTOS + lwIP
• Embedded Linux (Yocto, Buildroot)
• Zephyr RTOS
• VxWorks

UDP; mimarisinin sunduğu esneklik, düşük gecikme süresi ve sistem kaynaklarını verimli kullanması gibi avantajları sayesinde, modern ağ iletişimi içinde hâlâ yaygın ve önemli bir yer tutmaktadır. UDP'nin hafif^【13】 , bağlantısız ve hızlı^【14】  yapısı; ses, video, oyunlar, IoT sistemleri ve ağ servisleri gibi çeşitli kullanım alanlarında avantaj sağlıyor.