PISA (Programme for International Student Assessment), OECD tarafından yürütülen ve 15 yaşındaki öğrencilerin okuma, matematik ve fen bilimleri alanlarındaki yeterliliklerini uluslararası düzeyde ölçen bir değerlendirme programıdır. Program, yalnızca öğrenci başarısını ölçmekle kalmaz; aynı zamanda eğitim sistemlerinin güçlü ve zayıf yönlerini ortaya koyarak politikaların ve eğitim reformlarının geliştirilmesine veri sağlar. PISA, katılımcı ülkelerin eğitim sistemlerini birbirleriyle karşılaştırma imkânı sunan dünyanın en kapsamlı uluslararası öğrenci değerlendirme programlarından biridir.

Tarihçe ve Gelişim

PISA, 2000 yılında uygulanmaya başlamış ve o zamandan bu yana her üç yılda bir tekrar edilmiştir. Programın amacı, öğrencilerin sadece bilgiyi hatırlama değil, bilgiyi problem çözme, analiz etme ve gerçek yaşam bağlamında uygulama becerilerini ölçmektir.  PISA, eğitimdeki çıktı odaklı yaklaşımı ve uluslararası kıyaslama imkânı sunması ile öne çıkmaktadır. Ancak, bu uluslararası standart yaklaşım, bazı uzmanlar tarafından ulusal eğitim sistemlerinin özgün tarihsel, kültürel ve sosyal bağlamlarını yeterince dikkate almadığı ve eğitim çeşitliliğini sınırlayabileceği yönünde eleştirilmektedir.

2000: İlk PISA uygulaması yapılmış, Türkiye bu değerlendirmeye katılmamıştır.

2003: Türkiye ilk kez PISA’ya katılmış, 41 katılımcı ülke arasında matematik, fen ve okuma alanlarında en düşük sıralarda yer almıştır. Bu sonuç, ülkenin eğitim sisteminin uluslararası standartlara ulaşmada karşılaştığı zorlukları açıkça göstermiştir.

2006–2022: Türkiye’nin katılımı düzenli hâle gelmiş ve sıralamalar bazı alanlarda sınırlı ilerleme göstermiştir. PISA, zaman içinde ölçme araçlarını, soru türlerini ve analiz yöntemlerini geliştirerek eğitimde karşılaştırılabilir veri sağlama kapasitesini artırmıştır. Ayrıca, öğrenci başarılarının yanı sıra sosyal ve ekonomik arka plan, öğrenme motivasyonu ve eğitim politikaları gibi değişkenler de incelenmektedir. Öte yandan, PISA’nın dar bir nicel değerlendirme yaklaşımı benimsenmesi, elde edilen verilerin eğitim politikalarında tek başına yol gösterici olarak kullanılmasının sınırlılıklarını ortaya koymaktadır. Bu nedenle sonuçların yorumlanması ve reform planlamalarında ulusal bağlam ve eğitim çeşitliliği göz önünde bulundurulmalıdır.^【1】 

PISA, bugün OECD’nin eğitim politikalarını yönlendiren temel araçlarından biri olarak kabul edilmektedir. Katılımcı ülkeler, PISA verilerini kullanarak eğitim reformlarını, öğretim programlarını ve eğitimde eşitliği artıracak önlemleri planlamaktadır. Bununla birlikte, PISA’nın sonuçları uygulanırken ulusal bağlam, kültürel farklılıklar ve eğitim çeşitliliğinin dikkate alınması, programın sağladığı verilerin daha sağlıklı bir şekilde değerlendirilmesini mümkün kılmaktadır.

Değerlendirme Kriterleri

PISA, öğrencilerin gerçek yaşamda bilgiyi kullanma ve problem çözme becerilerini ölçmeye odaklanır. Program, öğrencilerin bilgi ve becerilerini yalnızca hatırlama değil, analiz etme, yorumlama ve uygulama düzeyinde değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Bununla birlikte, bazı eleştiriler, PISA’nın bu değerlendirmeyi dar kapsamlı bir ölçümle yapmasının, öğrencilerin sosyal, duygusal ve yaratıcı becerilerini tam olarak yansıtmayabileceğini göstermektedir.

Öğrencilerin yetkinlikleri, temel olarak üç ana alan üzerinden değerlendirilir.^【2】 

Okuma Okuryazarlığı (Reading Literacy):

Bu alan, öğrencilerin yazılı metinleri anlama, yorumlama, bilgi çıkarma ve eleştirel düşünme becerilerini ölçer. Okuma okuryazarlığı, yalnızca metni doğru okumayı değil, metinden elde edilen bilgiyi günlük yaşam problemlerine ve karar alma süreçlerine uygulayabilmeyi de kapsar. Örneğin, bir haberi değerlendirirken veya bir kullanım talimatını takip ederken öğrencinin metni anlaması beklenir. Bununla birlikte, dil ve kültürel farklılıklar, öğrencilerin metinleri yorumlamasında bazı dezavantajlar yaratabilir; dolayısıyla uluslararası karşılaştırmalarda bu durum ölçümlerin bağlamsal yorumlanmasını gerektirir.^【3】 

Matematik Okuryazarlığı (Mathematics Literacy):

Matematik okuryazarlığı, öğrencilerin matematiksel kavram ve yöntemleri gerçek yaşam sorunlarına uygulayabilme yeteneğini ölçer. Bu, sayı ve ölçü birimlerini kullanma, geometrik ve istatistiksel analiz yapma, mantıksal akıl yürütme ve çözüm üretme becerilerini içerir. PISA, matematiği yalnızca okul derslerinde öğrenilen kurallar olarak değil, günlük yaşamda karşılaşılan karar ve problemleri çözmek için bir araç olarak değerlendirir. Ancak, değerlendirmelerin bazı uzmanlar tarafından dar kapsamlı olduğu ve öğrencilerin farklı matematiksel düşünme biçimlerini yeterince yansıtmadığı yönünde eleştiriler de bulunmaktadır.^【4】 

Fen Bilimleri Okuryazarlığı (Science Literacy):

Fen okuryazarlığı, öğrencilerin bilimsel kavramları, bilgiyi ve yöntemleri anlamalarını ve uygulayabilmelerini hedefler. Bu alan, öğrencilerin bilimsel düşünme, hipotez kurma, deney sonuçlarını yorumlama ve çevresel veya teknolojik sorunlara bilimsel çözüm önerme yeteneklerini içerir. PISA, öğrencilerin öğrendikleri bilgileri deney ve gözlem yoluyla nasıl kullanabildiklerini ölçer. Ancak bu alan da, ölçümlerin sınırlı sayıda test sorusuna dayanması nedeniyle öğrencilerin geniş kapsamlı bilimsel yeteneklerini tam olarak yansıtamayabilir.^【5】 

Ek Alanlar:

• Problem Çözme (Problem Solving): Öğrencilerin karşılaştıkları yeni ve alışılmadık durumlarda, sahip oldukları bilgi ve becerileri kullanarak uygun stratejiler geliştirme ve çözüme ulaşma yeteneklerini değerlendirir. Bu kriter, öğrencinin esnek düşünme, mantıksal akıl yürütme ve yaratıcı çözüm üretme becerilerini ortaya koyar.
• Finansal Okuryazarlık (Financial Literacy): Finansal okuryazarlık, öğrencilerin para, bütçe, yatırım ve ekonomik kararlarla ilgili temel kavramları anlama, günlük yaşamda doğru kararlar alma ve kaynakları etkin yönetme becerilerini ölçer. Bu alan, öğrencilerin ekonomik bilinç ve sorumluluk düzeyini de ortaya çıkarır.

Genel olarak, PISA’nın bu ölçüm alanları öğrencilerin temel akademik yeterliliklerini karşılaştırmalı olarak değerlendirmek için güçlü bir araç sunarken, bazı eleştiriler programın kapsamının dar olduğu ve öğrencilerin daha geniş yetkinliklerini değerlendirmede sınırlı kaldığını ortaya koymaktadır.

Türkiye’nin Akademik Geçmişi ve PISA Performansı (2000–2022)

PISA, 15 yaşındaki öğrencilerin matematik, fen bilimleri ve okuma alanlarındaki yeterliliklerini ölçen uluslararası bir değerlendirme programıdır. Türkiye, programa ilk kez 2003 yılında katılmıştır ve o tarihten itibaren düzenli olarak tüm PISA uygulamalarına katılım göstermiştir.

^{(OECD, 2018; MEB, 2019; Erdem, 2020).}

PISA sonuçları, Türkiye’nin eğitim sistemindeki güçlü ve zayıf yönlerin tespit edilmesine, öğretim programlarının iyileştirilmesine ve eğitim politikalarının veri odaklı olarak geliştirilmesine imkân sağlamaktadır. Ayrıca, farklı sosyo-ekonomik koşullara sahip öğrenciler arasındaki başarı farkları da analiz edilmekte, bu sayede eğitimde eşitlik ve kaliteyi artıracak önlemler planlanabilmektedir.

Eleştiriler

Kültürel ve Dilsel Farklılıklar:

PISA değerlendirmeleri farklı ülkelerde uygulanırken öğrencilerin dil ve kültürel arka planları ölçümlerin karşılaştırılabilirliğini etkileyebilir. Metin tabanlı sorular, özellikle okuma okuryazarlığında, öğrencilerin dilsel ve kültürel bağlamdan kaynaklanan dezavantajlara maruz kalmasına yol açabilir. Bu durum, bazı ülkelerin puanlarının düşük görünmesine ve uluslararası karşılaştırmaların sınırlı yorumlanmasına neden olabilir.^【6】 

Sınavın Dar Odaklılığı:

PISA, matematik, fen ve okuma okuryazarlığını temel ölçüm alanları olarak alır. Problem çözme ve finansal okuryazarlık gibi ek alanlar bazı döngülerde ölçülse de sınav, öğrencilerin sosyal, duygusal ve yaratıcı becerilerini kapsamlı bir şekilde değerlendirmez. Bu sınırlılık, öğrencilerin tüm yetkinliklerinin görünür olmamasına ve eğitim politikalarında eksik bir değerlendirmeye yol açabilir.^【7】 

Ulusal Eğitim Sistemlerinin Farklılığı:

PISA’nın değerlendirme modeli, standart bir müfredat ve eğitim sürecini varsayar. Ancak ülkeler arasında eğitim politikaları, ders içerikleri ve öğretim yöntemleri büyük farklılıklar gösterir. Bu nedenle bazı ülkelerin performansları, sınav formatına uyumdan kaynaklı olarak düşük görünebilir ve ulusal bağlam göz ardı edilmiş olur. Ayrıca, farklı müfredat yapıları ve öğretim tarzları, öğrencilerin PISA’ya hazırlanma biçimlerini etkileyebilir.^【8】 

Medya ve Siyasi Etkiler:

PISA sonuçları sık sık ülkelerin eğitim politikaları ve medya gündeminde tartışılır. Bu durum, sınav sonuçlarının bilimsel analizden çok politik tartışmalara konu olmasına yol açabilir. Eğitim performansının tek bir sınavla ölçülmesi, kamuoyunda ve politika yapıcılar nezdinde yanlış algılara neden olabilir.^【9】 

Performansın Sosyoekonomik Etkileri:

Öğrencilerin aile yapısı, gelir düzeyi ve sosyal çevresi, PISA performansını doğrudan etkiler. Bu faktörler hesaba katılmadan yapılan sıralamalar, ülkeler arası eğitim başarısını yanıltıcı biçimde gösterebilir. Sosyoekonomik farklılıklar, özellikle düşük gelirli öğrencilerin performansını baskılayarak eğitimde eşitsizliği görünür kılar.^【10】 

Metodolojik ve Analitik Sınırlılıklar:

PISA’nın nicel ve standart ölçüm yaklaşımı, öğrencilerin bireysel öğrenme süreçleri ve farklı yetkinliklerini tam olarak yansıtmayabilir. Testlerin çoğu çoktan seçmeli veya kısa yanıt formatında olduğundan, öğrencilerin derinlemesine düşünme, yaratıcı problem çözme ve eleştirel analiz becerileri yeterince ölçülemeyebilir. Ayrıca, bazı veri analiz yöntemleri ve sıralama kriterleri, ülkelerin eğitim başarılarını tek bir ölçekte değerlendirme eğilimi yaratabilir.^【11】 

Politika ve Reform Kullanımı:

PISA sonuçlarının eğitim politikalarını şekillendirmede merkezi bir araç olarak kullanılması, bazı durumlarda ulusal bağlam ve eğitim çeşitliliğinin göz ardı edilmesine neden olabilir. Bu durum, eğitim reformlarının uygulanmasında ve karar alıcıların verileri yorumlamasında dikkatli olunmasını gerektirir. Reformlar, yalnızca sıralamalara dayanarak değil, eğitim sisteminin özgün ihtiyaçları ve kültürel bağlamı dikkate alınarak planlanmalıdır.^【12】