Upsilon Andromedae (υ Andromedae, kısaltması υ And), Andromeda takımyıldızı yönünde, Dünya’dan yaklaşık 44 ışık yılı uzaklıkta bulunan Güneş benzeri bir yıldız ve onun etrafında dönen çoklu gezegen sistemidir. 1999 yılında sistemin ikinci ve üçüncü gezegenlerinin keşfiyle, Güneş Sistemi dışındaki bir ana kol yıldızının çevresinde keşfedilen ilk çoklu gezegen sistemi olarak astronomi tarihinde bir dönüm noktası oluşturmuştur.

^{Upsilon Andromedae Sistemi (NASA)}

Sistemin mimarisi, bir “sıcak Jüpiter” ile oldukça dış merkezli (eksantrik) yörüngelere sahip iki dış gaz devinden oluşmaktadır. Bu yapı, gezegen oluşumu ve çok gezegenli sistemlerin evrimiyle ilgili teorilerin sınanması açısından önemli bir gözlemsel test alanı sağlamaktadır.

Keşif Tarihçesi ve Adlandırma

Upsilon Andromedae sistemindeki ilk gezegen olan Upsilon Andromedae b, 1996 yılında gökbilimciler Geoffrey Marcy ve R. Paul Butler tarafından, dikey hız (radyal hız) yöntemi kullanılarak keşfedilmiştir. Bu gezegen, 51 Pegasi b'nin ardından bulunan ilk “sıcak Jüpiter”lerden biri olma özelliğini taşımaktadır.

Ancak önemli gelişme, 1999 yılında yine aynı ekip tarafından duyurulmuştur. Lick ve Keck Gözlemevleri'nden elde edilen uzun dönemli dikey hız verilerinin detaylı analizleri sonucunda, iç gezegenin sinyali çıkarıldıktan sonra geriye kalan verilere iki belirgin sinyal daha eklenmiştir. Bu sinyaller, Upsilon Andromedae c ve Upsilon Andromedae d olarak adlandırılan iki büyük gaz gezegeninin varlığına işaret etmiştir. Böylece, Güneş Sistemi dışında, bir ana kol yıldızı çevresinde birden fazla gezegen barındıran ilk sistem gözlemsel olarak doğrulanmış ve ötegezegen araştırmalarında önemli bir dönüm noktası oluşturmuştur.

Aralık 2015’te, Uluslararası Astronomi Birliği (IAU), NameExoWorlds projesi kapsamında bu sisteme resmî isimler vermiştir. ABD'deki “Venera” Astronomi Kulübü’nün önerisi doğrultusunda, ev sahibi yıldıza Titawin (Fas’taki bir UNESCO Dünya Mirası alanı), gezegenlere ise 10. ve 11. yüzyılda yaşamış Arap gökbilimcilerin anısına sırasıyla Saffar (b), Samh (c) ve Majriti (d) adları verilmiştir. Bu adlandırma, hem bilimsel hem de kültürel bakımdan sisteme özel bir anlam kazandırmıştır.

Yıldız Sistemi

Upsilon Andromedae, gerçekte geniş bir ikili yıldız sistemi olarak yapılandırılmıştır:

• Upsilon Andromedae A (Titawin): Sistemin merkezindeki ana bileşen olup, F8V spektral tipinde, sarı-beyaz renkte bir ana kol yıldızıdır. Kütlesi Güneş’in yaklaşık 1,27 katı, yarıçapı 1,48 katı ve ışınım gücü ise 3,57 katı kadar fazladır. Yüzey sıcaklığı yaklaşık 6.074 Kelvin olup, bu değer Güneş’ten biraz daha yüksektir. Yıldızın metalisitesi, yani ağır element içeriği, Güneş’inkiyle büyük ölçüde benzerlik göstermektedir. Yaşı yaklaşık 3,1 milyar yıl olarak tahmin edilmektedir.

• Upsilon Andromedae B: Sistemin ikinci bileşeni, ana yıldıza yaklaşık 750 astronomik birim (AU) uzaklıkta bulunan, M4.5V spektral tipine sahip soluk bir kırmızı cüce yıldızdır. Bu yoldaş yıldızın varlığı, sistemin uzun vadeli dinamik evriminde —özellikle gezegen yörüngelerinin şekillenmesinde— etkili olmuş olabilir.

Bu ikili yapı, çok gezegenli sistemlerin oluşumu ve kararlılığı açısından önemli bir inceleme alanı sunmaktadır.

Gezegen Sistemi ve Mimarisi

Upsilon Andromedae A'nın yörüngesinde, dikey hız yöntemiyle doğrulanmış üç dev gezegen bulunmaktadır:

• Upsilon Andromedae b (Saffar): Bu gezegen, tipik bir sıcak Jüpiter olarak sınıflandırılmaktadır. Minimum kütlesi, Jüpiter’in yaklaşık %68’i kadardır (0.68 M♃). Ev sahibi yıldızı çevresindeki bir tam turunu yalnızca 4,6 günde tamamlamakta olup, yıldıza olan ortalama uzaklığı 0,059 astronomik birimdir (AU). Bu aşırı yakın konum, gezegenin yüzey sıcaklığının çok yüksek olmasına neden olmaktadır.

• Upsilon Andromedae c (Samh): Sistemin ikinci gezegenidir. Minimum kütlesi Jüpiter’in yaklaşık 1,98 katıdır. Yörüngesel periyodu 241,2 gündür, ortalama uzaklığı ise 0,83 AU olarak belirlenmiştir. En dikkat çekici özelliği, 0,25 gibi yüksek bir dış merkezliğe (eksantrikliğe) sahip olmasıdır. Bu durum, gezegenin yörüngesinin belirgin biçimde eliptik olduğunu ve yıldızla olan mesafesinin yörünge boyunca önemli ölçüde değiştiğini göstermektedir.

• Upsilon Andromedae d (Majriti): Sistemin bilinen en dış gezegenidir. Minimum kütlesi Jüpiter’in yaklaşık 4,13 katıdır. Yıldızı çevresindeki yörüngesini 1.276 günde (yaklaşık 3,5 yılda) tamamlamaktadır. Ortalama uzaklığı 2,5 AU’dur. Bu gezegenin yörüngesi, 0,29 gibi daha yüksek bir dış merkezlikle karakterizedir ve bu da yörüngesinin oldukça eliptik olduğunu göstermektedir.

Bu üçlü yapı, hem sıcak Jüpiter’lerin dinamikleri hem de dış gezegenlerin eliptik yörüngeleri üzerinden çok gezegenli sistemlerin evrimini anlamak açısından önemli bir gözlemsel örnek sunmaktadır.

Sistem Dinamikleri ve Yörünge Eğimleri

Upsilon Andromedae sisteminin en dikkat çekici ve en çok incelenen yönlerinden biri, gezegenlerinin sahip olduğu dinamik yapıdır. Başlangıçta, tüm gezegenlerin Güneş Sistemi’ndeki gibi aynı düzlemde —yani eş düzlemli— yörüngelerde hareket ettiği varsayılmıştır. Ancak Hubble Uzay Teleskobu ve çeşitli yer tabanlı gözlemevlerinden elde edilen astrometrik ve dikey hız verilerine dayanan ileri analizler, bu varsayımın geçerli olmadığını ortaya koymuştur.

2010 yılında yayımlanan kapsamlı bir çalışma, Upsilon Andromedae c ve Upsilon Andromedae d gezegenlerinin yörünge düzlemleri arasında yaklaşık 30 derecelik bir karşılıklı eğim bulunduğunu göstermiştir. Bu durum, söz konusu gezegenlerin yörüngelerinin birbirine göre belirgin şekilde eğik olduğunu ortaya koymakta ve Güneş Sistemi'nin neredeyse düz mimarisiyle çarpıcı bir karşıtlık oluşturmaktadır.

Bu yörüngesel eğiklik, çok gezegenli sistemlerin evriminde görece nadir gözlemlenen bir dinamik davranışa işaret etmekte ve gezegenlerin oluşumu sırasında yaşanmış olası gökcisminin çarpışmaları, dış etkiler ya da yıldızlar arası etkileşimler gibi karmaşık süreçlerin izlerini barındırıyor olabileceğini düşündürmektedir.

Oluşum ve Evrim Senaryoları

Upsilon Andromedae sisteminin alışılmadık mimarisi —iç kısımdaki bir sıcak Jüpiter’in yanı sıra, dış merkezli ve eğik yörüngelere sahip iki büyük gezegenin varlığı— klasik gezegen oluşum modelleriyle kolaylıkla açıklanamamaktadır. Bu nedenle, araştırmacılar sistemin bugünkü halini açıklamak için çeşitli dinamik evrim senaryoları önermiştir:

• Gezegen-Gezegen Saçılması (Planet-Planet Scattering): En yaygın kabul gören teoriye göre, sistemin erken döneminde daha fazla sayıda dev gezegen bulunmaktaydı ve bu gezegenler daha dairesel ve eş düzlemli yörüngelerde dolanıyordu. Ancak zamanla aralarındaki kütleçekimsel etkileşimler kararsızlığa yol açmış, bunun sonucunda bazı gezegenler sistemden dışarı atılmış, geride kalan c ve d gezegenleri ise bugün gözlemlenen yüksek dış merkezli ve eğik yörüngelere “saçılmıştır”.

• Yoldaş Yıldızın Etkisi: Uzak yörüngede bulunan kırmızı cüce yıldız Upsilon Andromedae B’nin, sistem üzerinde uzun vadeli kütleçekimsel etkiler yaratmış olabileceği de değerlendirilmektedir. Bu pertürbasyonların gezegen yörüngelerini dolaylı biçimde etkilemiş olması olasıdır.

Upsilon Andromedae sistemi, gezegen sistemlerinin her zaman sakin ve düzenli biçimde evrimleşmek zorunda olmadığını; aksine, şiddetli etkileşimler ve kaotik süreçlerle şekillenmiş olabileceklerini gösteren en erken ve en güçlü gözlemsel örneklerden biri olmaya devam etmektedir.