Uygur 12 Makamı (On İki Makam, Uygurca: On ikki muqam), Uygur Türklerinin hem halk hem de klasik müzik alanında geliştirdiği melodik, ritmik ve edebî zenginliğiyle Uygur müzik kültürünün en önemli örneklerinden biri olarak kabul edilen bir müzik külliyatıdır.

İçeriğinde şarkı, şiir, dans, tiyatro ve enstrümantal icrayı bir arada barındıran bu eserler topluluğu, Uygur halkının tarihî hafızasını, estetik anlayışını, sosyal yaşamını ve felsefi düşüncesini yansıtır.

Geleneksel olarak her biri üç ana bölümden – çong neğme (büyük nağme), dastan (destan/hikâye) ve meşrep (müzik-dans şöleni) – oluşan on iki ayrı makamdan meydana gelir. Bu on iki makamın adları sabit olmakla birlikte, içerikleri yüzyıllar boyunca sözlü gelenek yoluyla kuşaktan kuşağa aktarılmıştır. Müzikal ve edebî metinlerde yer alan eserler; halk şiirleri, destanlar, halk hikâyeleri ve Lütfî, Nevayî, Kalender gibi klasik şairlerin gazellerinden oluşur.

Uygur 12 Makamı, sosyal normların, ahlaki değerlerin ve toplumsal belleğin taşıyıcısıdır. Cenaze ve namaz dışında hemen her toplumsal etkinlikte icra edilen bu makamlar, Uygur sosyokültürel yaşamının “balık ve su” ilişkisiyle betimlenen ayrılmaz bir parçasıdır.

^{Uygur 12 Makamı (Türk Kültürü ve Sanat Ajansı)}

Tarihçe ve Köken

Uygur 12 Makamı, köklerini Orta Asya’nın kadim müzik geleneklerinden alır ve yüzyıllar boyunca Türk, Arap, Hint ve Yunan kültür çevreleriyle etkileşim içinde biçimlenmiş; 16. yüzyıldan itibaren ise sistematik bir bütünlüğe kavuşturulmuştur. Bu külliyatın her bir makamı, kendi içinde “çong neğme” (büyük nağme), “dastan” ve “meşrep” gibi bölümlerden oluşan geniş bir form anlayışını temsil eder. 

Tarihsel terminoloji açısından “makam” sözcüğü Doğu müzik yazınında geç bir dönemde yerleşir. 13. yüzyılda Safiyüddin Urmevî’nin müzik teorisinde kullanılan ana kavramlar “dair/devir”dir; “makam” teriminin bizzat müzik terimi olarak sistematik kullanımı ise kaynaklarda Azeri Türk bilgini Abdülkadir Meragalı tarafından 1418 yılında kaydedilir. Anadolu sahasında da “makam”ın terimsel kullanımı 15. yüzyıla rastlar. Bu döneme kadar metinlerde “edvâr”, “dair/devir” ve “şüdûd” adlandırmaları ön plandadır. 

“On iki” Sayısının Kökeni ve Sembolizmi

Uygur 12 Makamı adlandırmasındaki “on iki” sayısı, tarih boyunca farklı açıklamalarla yorumlanmıştır. Uygur araştırmacıları arasında “on iki”nin astronomi/astrolojideki burçlar sistemine mi dayandığı yoksa uzun tarihsel süreçte “formel” (kalıplaşmış) bir sayı olarak mı benimsendiği hususunda görüş ayrılığı bulunur. Bazı araştırmacılar burçlarla ilişki kurarken, diğerleri bu sayıyı sembolik ve şematik bir tercihin sonucu olarak açıklar; nitekim Uygur makamlarının sayısı tarih boyunca artıp azalsa da topluluk “on iki” adıyla anmayı sürdürmüştür. Aynı “on iki” kalıbı Kumul, İli ve Dolan gibi bölgesel dizgeler için de kullanılır. Ayrıca “on iki”nin kökeninin astronomi, astroloji, dinî-mitolojik ve felsefî kodlarla ilişkilendirilebileceği vurgulanır. 

Daha geniş tarihsel bağlamda eski Türk müzik geleneğinde “küğ/küy” denilen ezgi türlerinin sayısının yıl günleriyle özdeşleştirilerek 366 olarak verildiği ve bunlar arasında dokuz mühim kökün adlarının sayıldığına ilişkin notlar da aktarılır; bu da nicelik bakımından “on iki” sayısının sembolik bir çatı sayı olduğuna işaret eder. 

Sucup ve 12-tampere anlatısı

Uygur bilim insanları Abdukerim Rahman ve Abduşükür Muhemmetimin, on iki makamın kökenini 6. yüzyılda Küsen'de yaşamış müzik üstadı ve kuramcısı Sucup’un keşfettiği 12 tampere sistemine bağlayan bir görüş aktarırlar. Bu anlatının Çin kaynaklarındaki Sui Yıllığı – Müzik Kayıtları bölümünde yedi ana avazın (tona) beş yarım avazla birleşip on ikiye tamamlandığına dair kayıtlarla desteklendiği belirtilir. Aynı çerçevede “makam” sözcüğünün Kusen Tohar dilinde “büyük nağme” anlamına gelen maka-yame ile etimolojik bağ kurabileceği de ileri sürülür. Bu görüşler, Uygur bölgesel mirası ile daha geniş Avrasya müzik düşüncesi arasında eski bir kuramsal köprüdür.

İslam Öncesi Unsurlar ve Çok Katmanlı Beslenme

Uygur 12 Makamı, yalnızca İslam sonrası klasikleşmeyle değil, İslam öncesi dönemin müzik birikimiyle de temaslıdır. Bazı makamların Uygurların İslamiyet’i kabulünden önce oluştuğuna dair tespit, külliyatın çok katmanlı tarihini gösterir. Bu nedenle Uygur makamlarının diğer milletlerin müzik kültürleriyle ilişkisi, çok boyutlu bir etkileşim olarak ele alınmalıdır. 

16. Yüzyılda Sistematizasyon: Yarkent ve Amannisahan

Sözlü gelenekte yaşayan ezgi, türkü ve şiirlerin bir araya getirilerek 16. yüzyılda kurumsal bir bütün hâline getirilmesi, Yarkent Hanlığı döneminde Sultan Abdureşit Han’ın eşi Amannisahan’ın girişimiyle olur. Amannisahan’ın usta icracıları sarayda topladığı, repertuvarı derleyip tertip ettiği ve (efsanevi anlatımlarda) bu hizmetin yaklaşık on yılda tamamlandığı aktarılır; kendisine atfedilen “İşret-engiz” adlı bir yeni makamdan da söz edilir. Bu dönem, Uygur 12 Makamı’nın bugünkü anlamda “külliyat” kimliği kazanmasının başlıca dönüm noktasıdır. 

Metin ve Repertuvarın Kaynakları

Külliyatın metinsel dokusu, kuşaktan kuşağa aktarılan halk şiirleri, destanlar ve halk hikâyeleri ile Lütfî, Nevayî, Kalender gibi klasik şairlerin seçilmiş şiirlerinden oluşur. Böylece halk ve saray/klasik damarı bir arada tutan melez bir repertuvar inşa edilmiştir. 

Uygur 12 Makamı, zamanla bölgesel varyantlar ve dizgelerle (Kumul, Dolan, Turfan, Hoten vb.) zenginleşmiştir. Kumul On İki Makamı, ezgi ve çalgı yönünden klasik dizgeyle benzerlik gösterse de içerikte ayrılır; adlandırmalar tamamen Uygurcadır ve yerel ağız korunur. Kumul metinlerinde eski Uygurcada korunmuş olan pek çok kelimeye rastlanır; bu dizge yerel sözlü kültürün (koşak, destan vb.) büyük bir bölümünü taşıyan “edebiyat antolojisi” niteliği kazanmıştır. 

Varyantlar arasında icra süreleri ve “name” (parça/ezgi) sayıları da farklılık gösterir. Örneğin bir kaynak Kumul dizgesinde 258 name ve yaklaşık 10 saatlik icra süresinden söz ederken, başka bir yerde icranın 24 saate ulaşabildiği belirtilir; Dolan ve Turfan için de ayrı sayım ve süreler verilmiştir. Bu farklılıklar, yerel derleme ve icra pratiklerinin tarih boyunca değişkenliğini gösterir. 

^{Dolan Meşrebi (Emre Yücelen Şan Dersi)}

Uygur coğrafyasındaki Hoten geleneği de kendi on iki makam tasnifini ve yerel icra zincirini (ör. Rak, Çarigah, Uşşak, Pencigah, Çebbeyat, Bayat, Hüseynî, Segâh vb.) sürdürmüş; repertuvar kuşaktan kuşağa ustalar aracılığıyla aktarılmıştır. Bölgesel icrada kullanılan çalgı takımları da (ör. Dolan/Kumul/Turfan ghijak–rawap–def/davul–surnay bileşimleri) yerel üslubu tarihsel olarak pekiştirmiştir. 

20. Yüzyılda Derleme ve Kanon İnşası

Modern çağda, halkın gündelik yaşamında dağınık şekilde var olan ezgilerin profesyonel müdahale ile sistemleştirilmesi (derleme, notaya alma, icra sırası oluşturma vb.) “müzikal kanon” inşası olarak değerlendirilir; bu süreç, farklı bağlamlarda (ör. Sovyet/Çin) ideolojik çerçevelere de eklemlenebilmiştir. Uygur 12 Makamı, 20. yüzyılda da bu tür yeniden tasnif ve sahneleme girişimlerinden etkilenmiş; tarihsel çok katmanlı yapısı ve güncel icra/temsil politikaları içinde yeniden yorumlanmıştır. 

Müzikal Yapı ve Bölümler

Uygur 12 Makamı, hem müzikal form hem de içerik bakımından katmanlı ve geniş ölçekli bir yapıya sahiptir. Her bir makam, geleneksel olarak üç ana bölümden oluşur:

Çong neğme (Büyük Nağme): Enstrümantal ve vokal giriş bölümü olup makamın temel melodik yapısını tanıtır. Bu bölüm genellikle uzun soluklu ve geniş melodik yaylarla icra edilir.

Dastan (Destan): – Anlatı ve şiirin ön planda olduğu, sözlü geleneğin güçlü şekilde hissedildiği kısımdır. Burada halk destanlarından, hikâyelerden ve klasik şairlerin gazellerinden seçilmiş metinler yer alır.

Meşrep (Müzik-Dans Şöleni): Daha ritmik, hareketli ve topluluk katılımına açık olan final bölümüdür. Dans ve toplu eğlence unsurları bu kısımda yoğunlaşır. Her makam kendine özgü melodik kalıplara, ritmik yapılara ve belirli icra sürelerine sahiptir.

Ritim ve Ölçü

Uygur 12 Makamı içinde hem serbest ölçülü (metronsuz) giriş bölümleri hem de düzenli usullere bağlı dans ve şarkı kısımları bulunur. Bu usuller, bölgedeki halk dansları ve törensel müziklerle bağlantılıdır.

Melodik Yapı

Makamlar, tamperaman sistemine dayalı olmakla birlikte, icra sırasında geleneksel Türk müziğindeki gibi dörtlü ve beşli aralık düzenleriyle benzerlikler gösterir. Melodi çizgileri, hem geniş ses aralıklarına hem de belirgin iniş çıkış motiflerine sahiptir.

Metin Kullanımı

Metinler; halk şiirleri, destanlar, halk hikâyeleri ve Lütfî, Nevayî, Kalender gibi klasik şairlerin gazellerinden oluşur. Aruz vezniyle yazılmış klasik şiirler ile parmak vezinli halk türküleri bir arada kullanılır.

Bu yapı sayesinde Uygur 12 Makamı sözlü edebiyat, dans ve tiyatronun da bütünleştiği çok yönlü bir sahne sanatı olarak varlığını sürdürmektedir.

Makamların İsimleri ve Özellikleri

Uygur 12 Makamı, her biri hem müzikal hem de edebî açıdan özgün yapıya sahip on iki ayrı makamdan oluşur. Bu makamlar hem isimleri hem de melodik karakterleri bakımından klasik Doğu müziği geleneğiyle bağlantılı olmakla birlikte, Uygur kültürüne özgü biçimlenmişlerdir.

Uygur 12 Makamı’nın klasik dizilişi şöyledir:

Rak (Raq): Güçlü ve enerjik bir melodik yapıya sahip olup çoğu zaman açılış makamı olarak icra edilir.

Çebbayat (Chebbeyat): Daha yumuşak ve lirik ezgilere sahiptir; sözlü bölümlerinde aşk ve tabiat temaları öne çıkar.

Müşavirek (Mushavirek): Karmaşık ritmik kalıpları ve hareketli meşrep bölümüyle bilinir.

Çehargah (Chehargah): Dört sesli dizilim yapısına dayanan ve klasik Doğu müziğinde de görülen melodik seyir özellikleri taşır.

Pencigah (Penchigah): Beşli aralık düzenine dayalı, hem ciddi hem de neşeli ezgilerin bir arada bulunduğu makamdır.

Özhal (Ozhall): Yerel ezgi motifleriyle süslü, genellikle orta tempolu parçaları içerir.

Acem: Doğu müziğinde “Acem” makamına benzer melodik yapıda, ağır tempolu ve derin duygulu bir makamdır.

Uşşak (Ushshaq): Lirik ve duygusal karakterli, aşk temalı eserlerin öne çıktığı makamdır.

Bayat: Hem halk hem klasik müzikte bilinen, sıcak ve samimi melodik yapısıyla dikkat çeker.

Neva: Parlak ve geniş ses aralıklarıyla tanınır; bazen tören ve resmi etkinliklerde tercih edilir.

Segâh (Segah): Yarı segah aralığıyla karakterize edilen, melankolik ve zarif melodilere sahip makamdır.

Irak: Derin ve ağırbaşlı melodik yapısıyla külliyatın kapanış makamıdır.

Her bir makam, yukarıda belirtilen üç ana bölüm (çong neğme, dastan, meşrep) çerçevesinde icra edilir. Bunun yanı sıra, bazı kaynaklarda bu makamlar arasında geçişler yapıldığı, aynı icrada birden fazla makamın iç içe kullanılabildiği de belirtilmektedir.

Bölgesel Varyantlar

Uygur 12 Makamı, zaman içinde farklı bölgelerde, yerel icra gelenekleri ve repertuvar farklılıklarıyla çeşitlenmiştir. Bu varyantlar temel melodik yapı ve ana isimleri korumakla birlikte içerik, icra süresi, enstrümantasyon ve kullanılan dil/lehçe açısından ayrışır.

Kumul On İki Makamı

Kumul bölgesinde icra edilen 12 makam dizgesi, melodik ve çalgı özellikleri açısından klasik Uygur On İki Makamı ile benzerlik gösterir; ancak içerik bakımından farklıdır. Metinlerde yerel lehçe korunmuş, Uygur Türkçesinin eski söz varlığı yoğun biçimde muhafaza edilmiştir. Kumul On İki Makamı koşaklar, destanlar ve halk hikâyelerinin bir arada bulunduğu bir edebiyat antolojisi işlevi de görür. İcra süresi 10 saat ile 24 saat arasında değişebilir; bu durum parçaların sayısı ve icra biçimindeki yerel farklılıklardan kaynaklanır.

Dolan Makamları

Dolan bölgesine özgü makamlar, genel olarak “halk makamı” kategorisine girer ve daha çok yerel danslar, törenler ve toplu eğlencelerle bağlantılıdır. Dolan makamları özgün ritmik yapıları, yerel enstrüman bileşimleri ve bölgeye has ezgi motifleriyle ayırt edilir.

Turfan Makamları

Turfan bölgesinde icra edilen makamlar, “yerli makamlar” arasında sayılır ve parmak vezinli türküler ile beyitlerden oluşur. Bu makamların sözlü metinleri, yerel tarih, doğa ve aşk temaları etrafında şekillenir.

Hoten Makamları

Hoten bölgesi, kendi 12 makam sıralamasına sahiptir. Makam adları arasında Rak, Çarigah, Uşşak, Pencigah, Çebbeyat, Bayat, Hüseynî, Segâh gibi hem klasik Doğu müziğinde hem de Uygur geleneğinde bilinen isimler bulunur. İcra geleneği ustalar zinciriyle kuşaktan kuşağa aktarılır.

Bölgesel varyantlar, Uygur 12 Makamı geleneğinin canlı ve dinamik yapısını gösterir; bu farklılıklar hem repertuvar zenginliği sağlar hem de yerel kimliklerin müzik aracılığıyla korunmasına hizmet eder.

Çalgılar

Uygur 12 Makamı’nın icrasında kullanılan çalgılar hem melodik hem ritmik işlevleriyle makam geleneğinin ayrılmaz bir parçasıdır. Enstrümanlar, bölgelere ve varyantlara göre küçük farklılıklar göstermekle birlikte, temel çalgı grupları şu şekilde sınıflandırılabilir:

Telli Çalgılar

• Tanbur: Uzun saplı, perdeli ve mızrapla çalınan, makamların temel melodik çizgisini veren çalgı.
• Dutar: İki telli, daha yumuşak tınılı, hem solo hem eşlik görevinde kullanılan çalgı.
• Rawap: Gövdesi genellikle armut biçimli, perdeli, tınısı parlak telli çalgı.
• Satar: Keman benzeri, yayla çalınan telli çalgı.

Yaylı Çalgılar

• Ghijak (Keman tipi): Yayla çalınan, melodik süslemelerde kullanılan yaylı çalgı.
• Çeng: Bazı bölgelerde kullanılan, arp benzeri telli çalgı.

Vurmalı Çalgılar

• Naghara (Davul): Ritim düzenini sağlayan temel vurmalı çalgı.
• Dap/Def: Metal zillerle donatılmış çerçeve davulu. Özellikle meşrep bölümlerinde dans eşliğine ritmik enerji katar.

Üflemeli Çalgılar

• Surnay: Törenlerde ve açık hava etkinliklerinde kullanılan güçlü sesli üflemeli çalgı.
• Nay: Nefesli ve yumuşak tınılı, daha çok melodik geçişlerde kullanılan üflemeli çalgı.

Çalgıların bir araya geliş biçimi, bölgesel üsluba göre değişir. Örneğin Dolan, Kumul veya Turfan varyantlarında ghijak–rawap–def/davul–surnay bileşimleri öne çıkar. Melodik çalgılar, makamın seyir özelliklerini ortaya koyarken, ritim çalgıları özellikle meşrep bölümlerinde dans ve toplu katılımı destekler.