Üzümlü dastarı, Muğla ili Fethiye ilçesine bağlı Yeşilüzümlü Mahallesi’nde geleneksel yöntemlerle üretilen, coğrafi işaretle tescillenmiş bir el dokumasıdır. 20 Kasım 2020 tarihinde mahreç işareti olarak tescillenmiş bu ürün, bölgenin kültürel mirasını yansıtan ince pamuklu dokumadır.
Üzümlü Dastarı (AA)
Tanım ve Ayırt Edici Özellikler
Ürün, %100 pamuk ipliğiyle el tezgâhlarında dokunur. Doğal pamuk rengi olan krem tonunda üretilir; kullanıldıkça ve yıkandıkça beyazlaşır. Dastarı diğer dokumalardan ayıran iki temel özellik vardır:
- Bükümlü iplik kullanımı: Ortalama 600–800 turla bükülmüş iplikler sayesinde dokuma esnek, dalgalı ve kırışık bir yapı kazanır. Bu yapı; yazın serin, kışın sıcak tutma özelliği sağlar. Yıkama sonrası yaklaşık %10 oranında daralma görülür.
- Motifli dokuma tekniği: “Nakış” ya da “yanış” olarak adlandırılan motifler, özel tekniklerle dokuma sırasında yerleştirilir. Bu motifler, Üzümlü dastarını diğer dokumalardan ayıran en belirgin unsurdur.
Başlangıçta kadınların başörtüsü olarak dokuduğu dastar; günümüzde çocuk, kadın ve erkek giyimi gibi farklı kullanım alanlarına sahiptir. Başörtü olarak dokunan dastar, iki kanadın birleştirilmesiyle oluşur. Bir kanadın eni 65–70 cm, boyu ise 150–180 cm’dir.
Malzeme ve Teknik Özellikler
- İplikler: Çözgü ve atkıda 20/1 Nm ham pamuk ipliği; motiflerde ağartılmış kalın pamuk ipliği (4–5 kat).
- Sıklık: Çözgüde 1 cm’de 12 iplik, atkıda 1 cm’de 14 iplik.
- Tezgâh tipi: “Düven” adı verilen mekikli tezgâhlarda bezayağı örgü tekniğiyle dokunur.
Dokuma Türleri
Yeşilüzümlü’de dastarın yanı sıra farklı amaçlara yönelik dokumalar da üretilir:
- Mendil: Pamuk ve yün ipliklerle çizgili olarak dokunur; örtü ve çeyizlik olarak kullanılır.
- Göynek: Yün, pamuk ve ipek iplerle çizgili dokunur; yöresel kıyafet olarak üç eteğin altına giyilir.
- Kanat: Dar enli, motifli dokumalardır; düz veya “paşa kenarlı” türleri vardır.
Motifler
- Yılan Motifi: Zikzak çizgilerle çözgü yönünde dokunur; kıskançlık ve kem göze karşı koruyucu anlam taşır.
- Sülük Motifi: Üç puldan çapraz biçimde oluşur; dert, tasa ve üzüntüyü simgeler.
- Çomak Motifi: Dört pul birbirinin boşluğuna yerleştirilir; güzellik ve temizlik anlamı taşır.
- Kilim Motifi: Baklava şekli oluşturacak şekilde çapraz pullarla dokunur; canlılık, neşe ve coşkuyu ifade eder.
- Ulama Motifi: Dama şeklinde, yüzeyde pulsuz boşluk bırakmadan çalışılır; en zor motif olup ustalık gerektirir.
- Çerkes Motifi: İki çomak motifi bir pul ile birleştirilir; genellikle kombin veya serpme motif olarak kullanılır.
- Kabak Çiçeği Motifi: Geniş dikdörtgenlerle yıldız çiçeği formu oluşturulur; Feretiko dokumalarından esinlenmiştir.
- Papatya Motifi: İki yönlü sülüklerin birleşimi üzerine çomak eklenerek yapılır; serpme veya kombin motif olarak kullanılır.
- Deve Tabanı Motifi: Dört tamamlanmamış kare bağlantı ipleriyle birleştirilir; güç ve bolluğu temsil eder.
Üzümlü Dastarı (AA)
Motiflerin yerleştirilme biçimi de dokumanın karakterini belirleyen önemli bir unsurdur. Tek bir motif, dokuma yüzeyine düzenli aralıklarla enine ve boyuna serpiştirilebilir; farklı motifler birlikte, belirli sıklıklarla yayılabilir; motifler dokuma boyunca kesintisiz devam ettirilebilir ya da yön değiştirilerek asimetrik biçimde yerleştirilebilir. Kumaşın ortasına madalyon mantığıyla motif kombinasyonu yapılabilir; motifler yalnızca köşelere yerleştirilebilir; kenar veya orta bölüme “suyolu” şeklinde dizilebilir; kıyafet amaçlı dokumalarda ise motifler, örneğin yakaya veya etek ucuna konumlandırılabilir. Bu yerleştirme biçimleri, hem estetik hem de işlevsel açıdan dokumanın kullanım amacına göre şekillenir.
Coğrafi Bağ ve Denetim
Üzümlü dastarının üretimi, Yeşilüzümlü Mahallesi ile ün bağı taşır. Tüm üretim aşamaları bu coğrafi sınır içinde gerçekleşmelidir. Denetimler Fethiye Belediyesi koordinasyonunda yılda en az bir kez yapılır. Denetimlerde iplik özellikleri, üretim metodu, motif yerleşimi ve mahreç işareti kullanımı kontrol edilir.
