Vigizm; tarih yazımında geçmişin, bugünün değer yargıları, kurumları ve dünya görüşü üzerinden yorumlanmasını ifade eden bir yaklaşımdır. Bu yaklaşıma göre sanki tarihteki tüm olaylar bugünkü durumu oluşturmak için özel oluşturulmuş gibidir. Bu bakış açısı, tarihteki bir olayı veya durumu, günümüzdeki bir kavramı vurgulamak ve ortaya çıkarmak amacıyla kullanılmaktadır.

Vigizmin Tarihsel Bağlamı

Vigizim (Whiggism) kelimesinin kökü olan Whig, İngiliz tarihindeki belirli bir siyasi kişiliği ifade eder. Vigizm terimi, 18. ve 19. yüzyıl İngiltere’sinde Torylere muhalif Whig Partisi’nden türemiştir. Whigler, 1688 devrimi sonrasında Protestanlık, parlamenter özgürlük ve anayasal monarşiyi savunmuşlardır. Bunu bireysel haklara doğru kesintisiz bir ilerleme süreci olarak yorumlamışlardır. Böylece geçmişte yaşanan her olayı, bugünün siyasal kurumlarını hazırlayan bir aşama; tarihsel aktörleri ise ilerlemeye katkıda bulunan veya engel olan birer figürler olarak değerlendirilmişlerdir. 

Vigizm kavramı, tarih yazımında ilk kez 1931’de Cambridge’de Herbert Butterfield’ın The Whig Interpretation of History adlı eseriyle sistemli bir biçimde ortaya konmuştur. Kavram, adını İngiltere’deki Whig ve Tory siyasi karşıtlığından alsa da zamanla bu bağlamın dışına çıkarak genel bir tarih yazımı anlayışını ifade etmeye başlamıştır. Butterfield, vigizmi “geçmişin soyutlanarak belirli çıkarımlar içerisinde günümüzü verecek şekilde yorumlanması” olarak tanımlar. Bu nedenle vigizm, başlangıçta siyasal kökenli bir kavramken, tarih metodolojisinde tarihçilerin geçmişe önyargılı biçimde yaklaşmalarını eleştiren bir terim hâline gelmiştir.

Vigistik Anlayışının Temel Özellikleri

Geçmiş, bugünün kavram ve değerleriyle yorumlanır. Tarihsel olaylar, eğer bu güne sunduğu bir katkı varsa anlamlı kabul edilir. Tarihi olgu ve olaylardaki olabilecek karmaşık süreçler, tek bir neden-sonuca indirgenip değerlendirilir. Tarih, sürekli düz bir ilerleme çizgisi olarak düşünülür; başarısızlıklar veya farklı olasılıklar gibi muhtemel durumlar yok sayılır. Geçmiş, bir nevi bağlamından koparılır ve bugüne getirilir; bugünkü durum ve kavramlarla yorumlanır.

İdeolojik Araç Olarak Vigizm

Vigizm, tarih yazımının özellikle son döneminde ideolojik ve politik amaçlarla kullanılan bir yaklaşım olarak da karşımıza çıkmaktadır. Bu yaklaşımın ideolojik anlamda temel hedefi, mevcut siyasal veya toplumsal düzeni meşrulaştırmak ve ideolojik hedeflerini desteklemek amacıyla geçmişi yeniden yorumlamaktır. Böylece, kurgulanan düzeni meşru kılmak amacıyla olay bağlamından koparılır ve zaman içinde belirli bir biçimde yeniden yorumlanır. Netice olarak geçmiş, geleceğe ayak bağı olmaktan çıkarılıp, onu destekleyen bir anlatıya dönüştürülür.

Kapitalist ve sömürgeci sistemlerde, hâkimiyet kurulan ülkelerde, direnen unsurların kökeni genellikle o toplumların tarihsel tecrübelerinde görülür. Bu sebeple, hâkimiyet kuran güç, o toplumların geçmişini, sistemin taleplerine engel teşkil etmeyecek şekilde yeniden yorumlar. Örneğin, Mısırlılara 'Siz firavunların torunlarısınız' denmesi, bu tür tarih mühendisliğinin örneklerinden biridir.

Bilim Tarihine Yansımaları

Tarihçi Herbert Butterfield tarafından metodolojik bir problem olarak tanımlanan vigizm, bilim tarihi yazımını da oldukça etkilemiş ve geçmişin güncel bilim anlayışına uygun biçimde yeniden inşa edilmesine yol açmıştır. Bilim anlayışı değiştikçe, bilim tarihindeki olgu, olay ve gelişmeler de bu yeni anlayışa uygun biçimde yeniden düzenlenmiştir. Vigistik bakış açısında bilimsel olay ve olgular, sanki bugünü hazırlamak için çalışmış gibi sunulur. Örneğin, 'Milattan önce 2000'de Babil'de rasathane kuruluyor, çünkü ileride bilim devrimi olacak ve buna hazırlık yapıyorlar' gibi bir yorum, vigist bir bakış açısının tipik bir örneğidir.