Vitray, farklı renkte cam parçalarının kurşun şeritlerle bir araya getirilerek oluşturulan, genellikle pencere açıklıklarına yerleştirilen bir cam süsleme tekniğidir. Bu teknik, camın doğal renklendirilmesi (pot-metal), yüzey boyaması (enamel) veya cam yüzeyine metal oksit uygulanarak (silver stain) renk kazandırılması gibi yöntemleri içerir. Ortaya çıkan kompozisyonlar ışık geçirgen özellikleriyle birlikte mimari yapının iç mekânında görsel bir etki yaratır.

Sanat ve zanaat alanında değerlendirilen vitray, özellikle Orta Çağ Avrupasında dini yapılarda yaygın olarak kullanılmıştır. Zamanla teknik olanakların gelişmesiyle figüratif betimlemeler, semboller ve yazılı ögelerle zenginleştirilmiş; Gotik, Rönesans ve modern dönemlerde farklı üsluplarla uygulanmıştır. Günümüzde hem geleneksel hem de çağdaş cam sanatı içinde yer alan vitray, mimari bütünlük içinde veya bağımsız bir sanat nesnesi olarak kullanılmaktadır.

^{Spiral Vitray Çalışması (pexels)}

Tarihçe

Batı Avrupa’da vitray sanatının gelişmesi, Gotik mimarinin yükselişiyle eşzamanlıdır. Bu dönemde yüksek duvarlı katedrallerin büyük pencereleri, camla kaplanarak figürlü, sahneli, yazılı kompozisyonlara dönüştürülmüştür. Özellikle Fransa’da Saint Denis (Abbot Suger dönemi), Chartres, Bourges, Reims ve Sens gibi katedraller bu sanatın önemli merkezleri olmuştur.

Teknik açıdan bu evrede kurşun şeritlerle birleştirilen renkli cam parçaları kullanılmış, çizgiyle detaylandırma siyah veya kahverengi boyalarla yapılmıştır. Gölgelendirme sınırlı, figürler simetrik, sade ve simgesel özellikler taşır. Figüratif öğeler çoğunlukla medalyon düzeninde yer almış, her cam panel bir anlatı sahnesi olarak tasarlanmıştır. Temel renk paletinde derin mavi, koyu kırmızı, beyaz (fildişi veya yeşilimsi tonlarda), zeytin yeşili ve alt tonlu sarılar yer alır.

Bu dönemde kullanılan cam kalın, dokulu ve az sayıda renkten oluştuğu için tasarımlar yalın ve büyük alanlara yayılmış biçimde tasarlanmıştır. Teknik sınırlılıklar aynı zamanda estetik biçimi de belirlemiş, soyutlayıcı ve ritmik kompozisyon anlayışı gelişmiştir.

Geç Gotik Dönem

14. yüzyıldan itibaren cam üretimindeki gelişmeler, vitray sanatında daha karmaşık ve figüratif uygulamaların ortaya çıkmasını sağlamıştır. Cam levhaların büyümesi, yüzeylerin daha düzgün işlenebilmesi ve yeni renklendirme teknikleri sanatçıya daha fazla anlatım olanağı tanımıştır. Özellikle silver stain (gümüş lekesi) yöntemiyle beyaz cam üzerine sarı ve altın tonlar kazandırılmış; bu teknik camın pişirilmesiyle kalıcı hâle getirilmiştir.

Dönemin eserlerinde perspektif, hacimsel form, giysi detayları ve yüz ifadeleri daha belirginleşmiştir. Figürler daha natüralist biçimde betimlenmiş; giysi kumaşlarında damask desenler, altın yaldız efektleri ve takı detayları resmedilmiştir. Bu gelişmeler, vitrayın resim sanatıyla yakınlaşmasına yol açmıştır. Gotik mimarideki detay zenginliğine paralel olarak vitraylar da yüzeysel süslemeyi artırmıştır. Ayrıca bu dönemde tarihsel konular da dini sahnelere eklenmiştir. Örneğin Champigny-sur-Verdé’deki Saint Louis serisi, hükümdarın yaşamından sahneleri vitraylara taşımıştır. Bu durum, vitrayın anlatısal kapsamının genişlediğini göstermektedir.

Rönesans Etkisi ve Klasikleşme

15. yüzyılın sonlarından itibaren İtalya merkezli Rönesans estetiği, Kuzey Avrupa’daki vitray sanatını da etkilemiştir. Klasik mimari öğeler (sütun, kemer, friz) vitray kompozisyonlarına aktarılmış; figüratif temsiller resimsel doğrulukla yapılmıştır. Kurşun çizgiler yerine boyalı konturlar tercih edilmeye başlanmış, bu da vitrayın “resimleşmesine” yol açmıştır.

İtalya’da William of Marseilles ve Giovanni da Udina gibi ustalar bu dönemin önemli temsilcileridir. Fransa’da Crabeth kardeşler, klasik biçimleri Gotik mimari pencerelerde uygulamıştır. Vitrayda dramatik ışık-gölge, anıtsal figür düzeni ve mimari uyum öne çıkmıştır. Ancak bu dönüşüm, vitrayın ışıkla ilişkisinin zayıflamasına neden olmuş; cam yerine boyaya bağımlılık artmıştır.

Reformasyon Dönemi ve Sekülerleşme

16. yüzyılda Avrupa'da başlayan Reform hareketi, vitray sanatında belirgin bir kırılma yaratmıştır. Protestanlık, resimli dini anlatılara ve kutsal mekânlardaki görsel temsil araçlarına mesafeli yaklaşmış; bunun sonucunda birçok dini vitray ya kaldırılmış ya da tahrip edilmiştir. Özellikle Almanya, İngiltere ve İsviçre’deki reform yanlısı bölgelerde çok sayıda cam panel kaybolmuştur.

Bu dönemde vitray, dini yapılardan çok seküler mekânlarda yaşamaya devam etmiştir. Üniversite yapıları (Oxford, Cambridge gibi), kamu binaları ve aristokratik konutlar vitray sanatına ev sahipliği yapmaya başlamıştır. Ancak bu yeni kullanım alanlarında vitray, çoğunlukla armoryal (arma motifli), portre odaklı veya alegorik kompozisyonlara yönelmiştir. Dini içerik yerini aile soyları, sembolik figürler ve metinsel bezemelere bırakmıştır.

Teknik olarak bu dönemde sanat kalitesinde bir düşüş gözlemlenir. Seri üretime yönelik kalıplar, düşük kaliteli camlar ve standardize edilmiş şemalar yaygınlaşır. Vitray artık çoğu zaman "m² başına sahne" esasına göre ticari biçimde sipariş edilmeye başlanmış; bu da sanatsal niteliklerin gerilemesine neden olmuştur.

Yeniden Canlanış (Revival)

Sanayi Devrimi sonrası dönemde vitray sanatı, 19. yüzyıl ortalarından itibaren özellikle İngiltere’de yeniden canlanmıştır. Bu süreç, gotik sanatın yeniden değer kazanması ve ortaçağ el işçiliğine duyulan nostaljiyle yakından ilişkilidir. Pre-Raphaelite Brotherhood (Ön-Raffaelocular), dönemin sanayileşmiş ve sıradanlaşmış sanat anlayışına karşı çıkarak erken dönem teknik ve ikonografiyi yeniden yorumlamıştır.

Bu bağlamda Edward Burne-Jones, William Morris ve Dante Gabriel Rossetti gibi sanatçılar vitray tasarımlarına yönelmiş; figüratif düzen, gotik ikonografi ve el işçiliğini ön plana çıkarmıştır. Morris & Co. atölyesi, hem dini hem seküler projelerde geleneksel üretim biçimlerini yeniden devreye sokmuş, vitrayı yeniden zanaat düzleminde tanımlamıştır.

Bu dönemde teknik gelişmeler de yaşanmıştır. Cam boyalarının kimyasal sabitliği artmış, daha geniş renk yelpazesi ve desen olanakları doğmuştur. Yine de bu canlanma, çoğunlukla geçmişin estetik kodlarını referans almış; özgünlükten çok yeniden üretim niteliği taşımıştır.

Modern ve Çağdaş Dönem

20. yüzyılda vitray sanatı, hem teknik hem kavramsal düzeyde dönüşüm geçirmiştir. Art Nouveau ve Arts and Crafts hareketleri, doğaya referans veren organik biçimleri vitray tasarımlarına dahil etmiş; düz çizgilerin yerini akışkan formlar almıştır. Bu dönemin önemli isimlerinden John La Farge ve Louis Comfort Tiffany, camın ışıkla ilişkisini yeniden tanımlayan eserler üretmiştir. Özellikle Tiffany'nin “favrile glass” adı verilen kendinden desenli camları, vitrayın yüzey derinliğini artırmıştır.

^{Favrile Camından Yapılan Vazolar, Louis Comfort Tiffany (flickr)}

Bu dönemde vitray yalnızca mimari yapının bir parçası değil, bağımsız bir sanat nesnesi olarak da ele alınmaya başlanmıştır. Soyut anlatımlar, cam üzerine kolaj teknikleri, reçine ve metal kombinasyonları gibi yeni yöntemler benimsenmiştir. Geleneksel kurşun hatlar yerine bakır folyo (copper foil) ve lamine cam uygulamaları yaygınlaşmıştır.

Yapım Teknikleri

Vitray yapım süreci, camın renklendirilmesi, biçimlendirilmesi, birleştirilmesi ve gerektiğinde yüzeylerinin boyanması gibi aşamalardan oluşur. Bu süreç tarihsel dönemlere ve kullanılan teknolojilere göre çeşitlilik gösterse de temel teknik yapı, renkli camların ışık geçirgenliğini koruyacak şekilde birleştirilmesine dayanır. Vitray teknikleri, hem el işçiliği hem de camın fiziksel özellikleriyle doğrudan ilişkilidir.

Camın Renklendirilmesi

Vitray üretiminin ilk adımı, renkli cam elde etmektir. En yaygın yöntem, cam hamuruna (silis, soda ve kireç karışımı) metal oksitlerin eklenmesidir. Örneğin:

• Kobalt oksit → Mavi
• Krom → Yeşil
• Altın klorür → Kırmızı (özellikle “ruby glass”)
• Gümüş nitrat → Sarı tonları (silver stain yöntemiyle)

Bu şekilde renklendirilmiş camlara pot-metal glass adı verilir. Bu camlar renklidir ve rengi tüm kütlesine yayılmıştır. Ayrıca flashed glass adı verilen çift katmanlı camlar da kullanılır. Bunlarda ince renkli bir cam tabakası şeffaf cama eritilmiştir; asitle veya aşındırma yoluyla yüzeyde desen veya açıklık oluşturulabilir.

Camın Kesilmesi ve Biçimlendirilmesi

Hazır hâlde gelen cam levhalar, tasarıma göre belirlenmiş şablonlara (kartonlara) uygun olarak kesilir. Geleneksel kesme işlemi çelik uçlu cam kesicilerle ya da ısıtma ve soğutma yoluyla yapılır. Ortaçağ sanatçıları camı doğrudan el aletleriyle parçalara ayırırdı; modern uygulamalarda hassas kesim araçları tercih edilir.

Kesilen parçalar, tasarıma uygun dizildikten sonra kenarlarına kurşun profiller (came) yerleştirilir. Kurşun çubukların H biçimli kesiti, iki cam parçasını ortada birleştirecek şekilde tasarlanmıştır.

Kurşunlama ve Lehimleme

Cam parçalarının kenarlarına yerleştirilen kurşun çubuklar, cam panellerin ana taşıyıcısıdır. Panonun bütünlüğünü sağlamak için tüm birleşim noktaları kalay–kurşun lehim ile lehimlenir. Bu işlem genellikle lehim havya ile yapılır. Lehimleme tamamlandıktan sonra panonun dayanıklılığı arttırmak amacıyla, camlar ile kurşun kanallar arasına macun (putty) uygulanır. Bu sayede yapı su geçirmez ve dış etkilere daha dayanıklı hâle gelir.

Yüzey Boyama ve Gölgelendirme (Enamel ve Grisaille)

Vitray tasarımında detay gerektiren bölümler (özellikle yüzler, eller, kumaş desenleri, yazı şeritleri gibi alanlar) cam üzerine boya ile işlenir. En sık kullanılan boyama türleri:

• Grisaille: Kahverengi-siyah tonlarında, cam yüzeye sürülen ve ışığı kısmen geçiren kontur boyasıdır. Detay çizim, gölge ve desenler için kullanılır.

• Silver Stain: Gümüş nitrat esaslı boyadır. Beyaz camın fırında pişirilmesiyle sarı–altın renk üretir. 14. yüzyıldan itibaren yaygınlaşmıştır.

• Emaye (enamel): Metal oksit bazlı saydam veya yarı saydam renkli boyalardır. Cam üzerine sürülüp fırında sabitlenir.

Boyama işlemleri sonrası paneller yüksek sıcaklıkta (yaklaşık 600–700°C) fırınlanır. Bu işlemle boya cama sabitlenir ve silinmez hâle gelir.

Tasarım Süreci ve Karton Hazırlığı

Vitray üretimi, detaylı bir tasarım süreci gerektirir. Önce karalama taslak (sketch) hazırlanır; ardından bire bir ölçekte bir karton çizilir. Karton, hem figür kompozisyonunun hem de cam renklerinin ve kurşun hatların yerleşimini gösteren ana plandır. Cam kesimleri, bu kartonun üzerine yerleştirilen ara şablonlara göre yapılır.

Alternatif ve Modern Teknikler

20. yüzyıldan itibaren geleneksel kurşunlu vitray yöntemlerine ek olarak şu teknikler de gelişmiştir:

• Bakır folyo (copper foil): Tiffany stüdyosu tarafından geliştirilen bu yöntemde, cam kenarlarına ince bakır şeritler sarılır ve daha sonra lehimlenir. İnce ve detaylı işler için uygundur.

• Dalle de verre (faceted glass): Kalın (3–4 cm) cam bloklar, beton veya epoksi reçine ile birleştirilir. Modernist ve soyut kompozisyonlarda kullanılır.

• Laminasyon ve füzyon: Cam katmanları fırında eritilerek tek parça hâline getirilir. Geleneksel kurşun hatlar kullanılmaz.

• Kumlama, asitle oyma: Flashed glass üzerinde desen veya yazı oluşturmak için yüzey katmanları aşındırılır.

Öne Çıkan Örnekler

Chartres Katedrali: Chartres, vitray sanatı açısından Orta Çağ'ın en kapsamlı ve korunmuş koleksiyonlarından birini barındırır. Yapıda 143 pencere ve yaklaşık 1.850 figüratif sahne bulunmaktadır. En bilinen örneklerden biri, “Mavi Meryem” (Notre-Dame de la Belle Verrière) panelidir. Kalın cam, derin renkler ve medalyon düzeni ile Gotik vitrayın teknik ve ikonografik doruk noktalarındandır.

^{Chartes Katedrali (pixabay)}

Canterbury Katedrali: İngiltere’de Gotik vitray sanatının erken örneklerinden biridir. Özellikle “İşçi camları” (Miracle Windows) olarak bilinen bölümler, azizlerin yaşamını ve mucizelerini konu alır. Medalyon yapısı, ikonografi ve yazı şeritleriyle dönemin anlatı estetiğini yansıtır.

York Minster – Great East Window: İngiltere'nin en büyük ortaçağ vitray paneli kabul edilen bu pencere, 117 ayrı sahne içerir ve baştan sona Vahiy Kitabı'na (Apokalips) dayalı ikonografiyle bezenmiştir. Tasarımı John Thornton’a atfedilir. Gotik vitrayın hem teknik ayrıntı hem de anlatı yoğunluğu bakımından öne çıkan örneklerindendir.

^{Great East Window (flickr)}

Arezzo Katedrali – Guillaume de Marcillat Vitrayları: Rönesans dönemine ait olan bu vitraylar, klasik form anlayışını Gotik pencere çerçevelerine adapte etmiştir. Canlı renkler, figüratif anlatım ve mimari uyum dikkat çeker. Giorgio Vasari bu eserler için "bunlar cam değil, gökten inmiş mucizelerdir" ifadesini kullanmıştır.

Gouda – St. Janskerk Vitrayları: Dirck ve Wouter Crabeth kardeşler tarafından tasarlanan bu vitraylar, Reform sonrası dönemin anlatım biçimlerini yansıtır. Dinsel ve tarihsel konular bir arada kullanılmıştır. Pencereler, klasik sütun düzenleri ve derin perspektif anlayışı ile Rönesans estetiğini taşır.

Champigny-sur-Verdé – Aziz Louis Serisi: Bu seri, vitrayda tarihsel figürlerin anlatımına yer veren erken örneklerden biridir. Aziz Louis'nin (IX. Louis) yaşamını konu alan paneller, figüratif yoğunluğu ve anlatı dizisiyle dikkat çeker. Kralın dinsel figür olarak yüceltilmesi vitray kompozisyonlarına taşınmıştır.

Sainte-Chapelle: IX. Louis tarafından yaptırılan bu yapı, vitrayın iç mekân etkisinin en güçlü örneklerinden biridir. Şapel’in üst katında 15 adet yüksek pencere yer alır; vitraylar Eski ve Yeni Ahit’ten 1.130’dan fazla sahne içerir. İnce kurşun hatlar, canlı renkler ve dramatik ışık kullanımıyla yüksek Gotik stilin sembolü kabul edilir.

^{Sainte-Chapelle (pixabay)}

Santa Maria Novella – İtalyan Rönesans Vitrayları: Kilise vitrayları, klasik mimari unsurlar (pilaster, friz, kemer) ile figüratif betimlemeleri birleştirir. Giovanni da Udina ve çağdaşları tarafından yapılan panellerde boyama tekniği ön plandadır. Rönesans döneminin resim anlayışı cam yüzeylere taşınmıştır.

John La Farge – Trinity Church: Amerikalı sanatçı John La Farge, vitrayda modern tekniklerin öncüsüdür. Opal cam kullanımı, derinlik etkisi ve renk geçişleri ile dikkat çeker. Trinity Church panoları, ışıkla bütünleşen hacimsel figürleriyle modern vitrayın önemli örneklerindendir.

Louis Comfort Tiffany – First Presbyterian Church: Tiffany'nin geliştirdiği favrile glass tekniği, renkli camı yüzeyde değil kütlesel olarak renklendirmiştir. Eserlerinde kurşun hatlar minimize edilerek camın kendisiyle anlatım sağlanmıştır. Bu yönüyle hem teknik hem estetik anlamda 20. yüzyıl vitrayına yön vermiştir.