Aksaray, İç Anadolu Bölgesi'nde yer alan, tarihi derinliği ve coğrafi konumu açısından önemli bir ildir. MÖ 7000-6000 yıllarına kadar uzanan yerleşim izleriyle, antik çağlardan itibaren farklı medeniyetlerin etkisi altında kalmış olan Aksaray, tarihsel süreçte önemli bir kültürel ve ticaret merkezi olmuştur. Bölge, Neolitik dönemden itibaren sürekli olarak yerleşime sahne olmuş ve Asur, Hitit, Frig, Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı gibi pek çok uygarlığın izlerini taşımaktadır. Aksaray, günümüzde de tarım ve hayvancılık başta olmak üzere ekonomik faaliyetleriyle dikkat çekerken, doğal ve tarihi mirasıyla da zengin bir kültürel geçmiş sunmaktadır. Özellikle Aşıklı Höyük, Ihlara Vadisi, Aziz Marcuries Yeraltı Şehri gibi önemli arkeolojik alanlar, bölgenin tarihine ışık tutan önemli örnekler arasında yer almaktadır.

^{Aksaray (Kaynak: Pexels/Mehmet Yasin Kabaklı)}

Tarihçe

Eski Dönemler ve Hititler Dönemi

Aksaray’ın tarihi, MÖ 7000-6000 yıllarına kadar gitmektedir. Neolitik Çağ'da, günümüz Aksaray sınırları içindeki bölgelerde yaşam izlerine rastlanmaktadır. Çatalhöyük’teki arkeolojik kazılarda, Hasandağının lav püskürttüğünü tasvir eden bir resim bulunmuş ve bu durum bölgenin tarihsel önemini gözler önüne sermektedir. Neolitik dönemde Aksaray ve çevresi yerleşim görmüş, Kalkolitik ve Eski Demir Çağları’na ait eserler de bulunmuştur. Bu dönemde Asurlu tüccarların Mezopotamya’dan Anadolu’ya ticaret yapmaya gelmesiyle, Aksaray da önemli bir ticaret merkezi olmaya başlamıştır.

Hititler ve Sonrasındaki Dönemler

MÖ 2000-1700 yıllarında Asur kolonileri kurarak Aksaray civarındaki yerleşim yerlerinde ticaret yapmaya başlamışlardır. Aksaray, bu dönemde özellikle yazının yaygınlaşması ve Asurlu tüccarların etkisiyle önemli bir kültürel merkez haline gelmiştir. Hititler, MÖ 1750-1200 yılları arasında bölgeyi egemenlikleri altına almış ve Aksaray’ı da kapsayan bu bölgede birçok önemli arkeolojik buluntuya rastlanmıştır.

Frigler, Kimmerler ve Lidyalılar

MÖ 8. yüzyılda Frigler, Aksaray ve çevresine hâkim olmuş ve bölgeyi büyük bir kültürel etki altına almışlardır. Frigler’in başkenti Gordion olup, Aksaray’da da Frig kültürüne ait izler bulunmuştur. Kimmerler, Frigler'in ardından MÖ 7. yüzyılda bölgeyi istila etmişlerdir. Bu işgal, Aksaray’ın sosyal ve ekonomik yapısında büyük değişikliklere yol açmıştır. Lidyalılar, Kimmerlerin yıkılmasından sonra Aksaray’ı ele geçirerek MÖ 6. yüzyılda Persler ile mücadeleye girmiştir.

Persler ve Kapadokya Krallığı

Aksaray, Pers İmparatorluğu'nun Kappadokia satraplığının parçası haline gelmiştir. Persler, bölgeyi satraplıklar aracılığıyla yönetmiş, Kappadokia Krallığı ise MÖ 4. yüzyılda kurularak Aksaray’ı kendi sınırlarına katmıştır. Perslerin bu dönemdeki en önemli yapılarından biri de Aksaray’daki Kral Yolu'dur. Makedonya Krallığı'nın zaferiyle bölgeye hâkim olan İskender’in Pers egemenliğini sonlandırmasından sonra Aksaray, Roma egemenliğine girmiştir.

Roma ve Bizans Dönemi

Roma İmparatorluğu’ndan sonra, Aksaray ve çevresi Bizans egemenliğine girmiştir. Bizans dönemi, Aksaray’ın Hristiyanlık ile tanıştığı, bölgedeki kiliselerin inşa edildiği ve Bizans'ın Doğu Roma İmparatorluğu olarak yeniden yapılandığı bir süreç olmuştur. Bu dönemde Aksaray, bölgedeki dini merkezlerden biri olarak önem kazanmış, Hristiyanlığın yayılmasında kiliseler ve manastırlar kurulmuştur. Aynı zamanda Bizanslılar zamanında, bölge çeşitli askeri saldırılara uğramış, Sasaniler ve Araplar gibi dış güçlerle büyük mücadeleler verilmiştir.

Selçuklular ve Osmanlı Dönemi

Aksaray, 1071 Malazgirt Zaferi sonrasında Selçuklu Türkleri tarafından fethedilmiştir. Selçuklular, Aksaray’ı Anadolu’nun önemli şehirlerinden biri haline getirmiş, bölgeye birçok cami, medrese ve kervansaray inşa etmiştir. Selçuklu döneminin en önemli yapılarından biri olan Sultanhanı, Aksaray’a bağlıdır. Osmanlılar, 14. yüzyılda Aksaray’ı ele geçirerek, bu toprakları kendi topraklarına katmışlardır. Osmanlı dönemi, Aksaray’da birçok yapının inşa edildiği, ticaretin geliştiği ve bölgenin önemli bir ekonomik merkez haline geldiği bir dönem olmuştur.

Modern Dönem ve Cumhuriyet

Cumhuriyetin ilanı sonrası, Aksaray önce Konya iline bağlı bir sancak olarak yönetilmiş, 1920’de il olmuş fakat 1933 yılında tekrar Niğde’ye bağlanmıştır. 1989 yılında ise tekrar vilayet olmuştur. Günümüzde, Aksaray, Türkiye'nin önemli şehirlerinden biri olup, sanayi, tarım ve kültürel açıdan önemli bir gelişim göstermektedir.

Coğrafi Yapı

Aksaray, İç Anadolu Bölgesi'nin Orta Kızılırmak kesiminde yer alan ve kuzey ile güney Anadolu dağlarının birbirinden uzaklaştığı bir bölgedir. Yüksekliği 980 metre olan il, 7997 km²'lik geniş bir alanı kaplamakta olup, kuzeyde Kırşehir ve Ankara, doğuda Nevşehir, güneydoğuda Niğde, batıda Konya ile komşudur. Coğrafi olarak, 37-38 derece kuzey paralelleri ve 33-35 derece doğu meridyenleri arasında bulunan Aksaray, Türkiye'nin İç Anadolu Bölgesi'ne ait bir il olup, bu konumu ile önemli bir stratejik noktada yer almaktadır.

^{Aksaray (Kaynak: Pexels/Hobi Photography)}

Jeolojik Yapı ve Arazinin Oluşumu

Aksaray'ın jeolojik yapısı, bölgenin tarihsel volkanik faaliyetlerinin izlerini taşır. Tersiyer dönemdeki volkanik hareketlerle şekillenen bölge, kalkerli volkan tüflerinin meydana getirdiği bir arazi yapısına sahiptir. Bölgedeki en yüksek volkanik dağlar arasında Hasandağı (3268 m), Küçük Hasandağı (3040 m) ve Ekecik Dağı (2033 m) yer alır. Aksaray, bu dağlarla çevrili volkanik platolar, lavların meydana getirdiği düzlükler ve çeşitli kıvrımlarla farklı jeolojik yapılara sahiptir. İl, aynı zamanda Tuz Gölü havzası ve Orta Kızılırmak platosunun birleşim alanında bulunur. Bu bölge, jeolojik hareketlerin etkisiyle zamanla bugünkü halini almıştır.

Bitki Örtüsü ve İklim

Aksaray’ın bitki örtüsü, bölgenin karasal iklimine bağlı olarak gelişmiştir. İlkbaharda çayır bitkileri, gelincik, papatya, keven gibi yarı kurakçıl otlar yaygınken, yaz aylarında sıcak ve kurak iklimin etkisiyle bu bitkiler kurur ve bölge bozkır yapısına bürünür. Ayrıca, Hasandağı ve Ekecik Dağları'nda meşe koruluklarına rastlanır. Bölgede, sedir, karaçam, akasya ve badem gibi ağaç türleri de bulunur. Bu bitki örtüsü, Aksaray'ın doğal dengesini koruyan ve zengin bir floraya sahip olmasına katkı sağlamaktadır.

Su Kaynakları ve Göller

Aksaray’ın su kaynakları, çeşitli fay ve vadi sistemlerinden beslenen akarsulardan oluşur. Melendiz Dağları'ndan doğan ve Uluırmak olarak bilinen akarsu, bölgenin en önemli su kaynağıdır. Ayrıca, Karasu ve Eşmekaya çayları da önemli akarsulardır. Aksaray, su kaynakları açısından fakir bir il olmasına rağmen, bazı bölgelerinde yeraltı suyu ve artezyen kuyuları da mevcuttur.

Tuz Gölü, Aksaray il sınırları içinde yer alan ve Türkiye'nin en büyük ikinci gölü olan önemli bir su kaynağıdır. Tuz Gölü’nün yaklaşık 400 km²’lik kısmı Aksaray’a aittir ve göl çevresi bataklıklarla çevrilidir. Bunun dışında Kayı Gölü, Kartal Gölü, Sarıgöl gibi küçük tatlı su göletleri de Aksaray'ın su kaynaklarını oluşturur.

İklim Özellikleri

Aksaray, soğuk karasal iklimin etkisi altında olup, yazları sıcak ve kurak, kışları ise soğuk ve yağışlıdır. Yağışlar, özellikle ilkbahar ve kış aylarında yoğunlaşır. Bölgedeki yaz-kış arasındaki sıcaklık farkları oldukça büyüktür. Yaz aylarında nem oranı düşer, buna karşın kış aylarında sıcaklıklar sıfırın altına düşebilir ve kar yağışı görülebilir. Aksaray'da, ilkbahar aylarında kar erimeleri nedeniyle taşkınlar ve toprak kaymaları yaşanabilir.

Toprak Yapısı

Aksaray'ın toprak yapısı, genellikle magmatik, metamorfik ve karasal kökenli kayalardan oluşmaktadır. Bu topraklar, kahverengi topraklar, kireçsiz kahverengi topraklar ve alüviyal topraklar gibi farklı çeşitlere sahiptir. Özellikle Aksaray Ovası’nda, alüvyonlu topraklar geniş bir alan kaplamakta olup, tarıma elverişli alanlar sunmaktadır. Ovanın bitki örtüsünün yanı sıra, toprağın bu verimli yapısı, bölgedeki tarımsal faaliyetlerin gelişmesine olanak tanır.

Ekonomik Yapı

Aksaray ilinin ekonomik yapısı büyük ölçüde tarım ve hayvancılıkla şekillenmiştir. Tarım, Aksaray ekonomisinin temel sektörlerinden biri olup, il genelinde tarım alanlarının önemli bir kısmı kuru tarım ürünleri üretimine ayrılmıştır. 2013 yılı itibarıyla, Aksaray'da tarım sektöründe istihdam oranı %42,2 olarak belirlenmiştir. Tarım alanlarının %71'inde kuru tarım yapılırken, %29'unda sulu tarım gerçekleştirilmektedir. Aksaray'da 420.430 hektar tarım alanı bulunmakta olup, bu alanların büyük bölümü buğday, arpa, şeker pancarı ve yem bitkileri gibi tarım ürünlerine ayrılmaktadır.

Aksaray'ın hayvancılık sektörü de önemli bir yer tutar. 2013 yılı verilerine göre, ilde 220.864 büyükbaş ve 408.862 küçükbaş hayvan varlığı bulunmaktadır. İl genelinde 22.104 bitkisel üretim ve 20.682 hayvancılık işletmesi kayıtlara alınmıştır. Hayvancılık faaliyetleri arasında süt üretimi, et üretimi ve küçükbaş hayvancılık önemli bir yer tutmaktadır. Aksaray, Türkiye'nin önemli hayvancılık bölgelerinden biri olup, ildeki büyükbaş hayvan varlığı sürekli artış göstermektedir. Bunun yanı sıra, ilde 174.223 büyükbaş ve 506.126 küçükbaş hayvan TÜRKVET sisteminde kayıtlıdır.

Aksaray'da tarım ve hayvancılığın yanında, gıda işleme ve sanayi sektörü de önemli bir yer tutmaktadır. 2014 yılında gıda üretim işletmeleri sayısı 382, yem üretimi ve satışı yapan işletmelerin sayısı ise 175'tir. Ayrıca, ilde yer alan yem fabrikaları, tarımsal üretimin devamlılığını sağlayan önemli sanayi kuruluşları arasında yer almaktadır. Bu sanayi, yıllık 106.250 ton yem üretim kapasitesine sahiptir.

Bunun dışında, Aksaray'da tarım destekleme ve teşvikleri, yerel çiftçilere ekonomik katkı sağlamak amacıyla uygulanmaktadır. Çiftçiler, çeşitli destekleme programlarından faydalanarak tarımda verimliliklerini artırmakta ve yeni teknolojilere erişim sağlamaktadır. Bu desteklemeler arasında sertifikalı tohum ve fidan kullanımı, mazot ve gübre destekleri ile sulama projeleri yer almaktadır. Ayrıca, ildeki tarımsal altyapının geliştirilmesine yönelik projeler ve arazi toplulaştırma çalışmalarına da büyük önem verilmektedir.

Altyapı

Karayolu

Aksaray ili, Türkiye'nin doğusunu batısına, kuzeyini güneyine bağlayan yolların kesişim noktasında stratejik bir konumda yer almaktadır. Özellikle E-90 karayolu üzerinde bulunması, ilin ulaşım ağını önemli ölçüde güçlendirmektedir. Aksaray, Konya, Kayseri, Adana ve Ankara gibi büyük şehirlerin tam ortasında yer alır. Bu konum, ilin kara yolu ulaşımını hem iç hem de dış bölgelerle doğrudan bağlantılı kılmaktadır. Aksaray’ın kara yolu ağı, toplamda 487 km uzunluğundadır ve bunun 206 km’si bölünmüş yol olarak inşa edilmiştir. Ayrıca, ilde 2182 km uzunluğunda köy yolu ağı da mevcuttur. Aksaray, kara yolu ile önemli ulaşım güzergâhları üzerinde bulunmakta olup, başlıca büyük şehirlerle mesafeleri şu şekildedir: Aksaray-Ankara 225 km, Aksaray-Konya 148 km, Aksaray-Adana 265 km, Aksaray-Mersin 258 km, Aksaray-İstanbul 674 km, Aksaray-İzmir 692 km, Aksaray-Niğde 123 km ve Aksaray-Nevşehir 75 km.

Demiryolu

Aksaray ili, Ulukışla-Yerköy yük treni demiryolu hattı üzerinde yer almakta olup, Aksaray-Ulukışla arasında 111 km’lik bir demiryolu hattı yatırım programına dahil edilmiştir. Bu hattın, ildeki demir yolunun geliştirilmesine ve ulaşım kapasitesinin artırılmasına katkı sağlaması beklenmektedir. Ayrıca, Kayseri-Antalya hızlı tren projesinin de Aksaray’dan geçmesi planlanmaktadır. Bu projeler, bölgesel ulaşımı hızlandırarak, Aksaray’ın demiryolu ulaşımının daha verimli hale gelmesine olanak tanıyacaktır.

Havayolu ve Liman

Aksaray ilinin havayolu ulaşımına erişimi, en yakın havalimanı olan Nevşehir Kapadokya Havalimanı ile sağlanmaktadır. Nevşehir Kapadokya Havalimanı, Aksaray'a 77 km mesafededir ve uluslararası bir havalimanı olarak hizmet vermektedir. Ayrıca, Mersin Limanı'na olan mesafe ise 258 km'dir. Aksaray'a alternatif olarak Kayseri Erkilet Havalimanı 160 km, Konya Havaalanı ise 141 km mesafededir. Ancak, Aksaray’ın kendi sınırlarında bir havaalanı bulunmamaktadır.

Demografik Yapı

Aksaray’ın nüfusunun gelişimi, Türkiye'nin ilk nüfus sayımının yapıldığı 1927 yılına kadar kesin verilerle izlenememektedir. Bu tarihten önce, Aksaray’ın idari yapısındaki değişiklikler ve idari sınırlarının sıkça değişmesi nedeniyle nüfus verileri belirsizdir. 1927 yılında yapılan ilk nüfus sayımında Aksaray’ın nüfusu 127.224 olarak kaydedilmiştir. Ancak, Aksaray'ın 1990 yılına kadar Niğde iline bağlı bir ilçe olması, il nüfusunun doğru bir şekilde izlenmesini engellemiştir. 1990 yılından sonra yapılan nüfus sayımları sonucunda, Aksaray’ın nüfusunun sürekli bir artış gösterdiği gözlemlenmiştir. 1990’da 326.399 olan nüfus, 2021 yılında 429.069’a ulaşmıştır. Bu dönemde şehir merkezinde 350.783 kişi yaşamaktadır, köylerde ise 78.286 kişi ikamet etmektedir.

Aksaray’da cinsiyet bakımından nüfusun dengeli olduğu görülmektedir. 1927 yılı nüfus sayımında kadın nüfusu erkek nüfusunu geçmiş olsa da, bu durum savaş yıllarının erkek nüfusundaki eksilmelerinden ve normal devrelerdeki askerlik veya çalışma gerekliliklerinden kaynaklanmaktadır. 2021 yılı nüfus sayımına göre Aksaray’ın nüfusunun 214.841’i erkek, 214.228’i kadındır. Bu da Aksaray’daki cinsiyet dağılımının neredeyse eşit olduğunu göstermektedir.

Tarihi Yapılar

• Aşıklı Höyük: Tarihi MÖ 8500’e kadar uzanan Aşıklı Höyük, insanlığın yerleşik hayata geçişinin ilk örneklerinden biri olarak büyük öneme sahiptir. Burada bulunan koyun ve keçi evcilleştirilmesine ilişkin bulgular, yerleşik hayata geçiş sürecini gözler önüne sererken, aynı zamanda dünyadaki ilk beyin ameliyatına işaret eden bir kafatası da keşfedilmiştir. Aşıklı Höyük, 1.000 yılı aşkın bir süre boyunca kullanılan bir yerleşim alanı olarak, zamanla değişen köy yapılarının örneklerini sunmaktadır.
• Aziz Marcuries Yeraltı Şehri: Aziz Marcuries Yeraltı Şehri, MS 3. yüzyılda Roma İmparatorluğu’nda Hristiyanlığın yasak olduğu dönemde, Hristiyanlar için bir sığınak işlevi görmüştür. 7 katlı olarak inşa edilen şehirde, özellikle katedral boyutlarındaki kilisesiyle dikkat çeker. Günümüzde 3 katı ziyarete açılmış olan bu yeraltı şehri, kayaya oyulmuş mezar yapıları ve tarihsel gizemleriyle ilgi uyandırmaktadır.

^{Aziz Marcuries Yeraltı Şehri (Kaynak: Kültür Portalı)}

• Ihlara Vadisi Örenyeri: Dünyanın en büyük kanyonlarından biri olan Ihlara Vadisi, Hristiyanlık tarihinin erken dönemlerinde önemli bir merkez olmuştur. Kayalara oyulmuş 105 kilise arasında 14’ü ziyarete açıktır ve bu alan, tarihi eserler ve mistik atmosferiyle dikkat çeker. Ayrıca, Aziz Basilius ve Nazianzoslu Gregorius gibi erken Hıristiyanlık döneminin önemli figürlerinin yetiştiği bir yer olarak tarihi önem taşır.

^{Ihlara Vadisi (Kaynak: Kültür Portalı)}

• Manastır Vadisi Örenyeri: Aksaray sınırlarında yer alan Manastır Vadisi, kayalara oyulmuş 28 kilisesi ile Ihlara Vadisi’nin daha küçük bir versiyonudur. Bu bölge, hem doğal güzellikleri hem de kayalara işlenmiş kültürel ögeleriyle dikkat çeker. Manastır Vadisi, hem tarihe tanıklık etmek isteyenler hem de doğal güzellikleri keşfetmek isteyenler için önemli bir gezi noktasını oluşturur.
• Saratlı Kırkgöz Yeraltı Şehri: Saratlı Kırkgöz Yeraltı Şehri, yerin altında 7 kat derinliğe sahip olup, bölge halkına su sağlayan kuyular ve havalandırma bacaları gibi ilginç yapıları barındırmaktadır. 40 odalı bu yeraltı şehri, oldukça iyi korunmuş ve ziyaretçilere geçmişte burada yaşamış olmanın nasıl bir deneyim olduğunu hissettiren bir ortam sunar. Ziyaretçilere, yeraltında yaşama dair somut bir izlenim bırakmaktadır.
• Aksaray Müzesi: Aksaray Müzesi, seramikten Neolitik Dönem’e kadar geniş bir tarih aralığında 15.354 eseri sergileyen önemli bir kültürel mekandır. Müzede, Aşıklı Höyük’te bulunan kafatası gibi ilginç arkeolojik buluntuların yanı sıra Bizans Dönemi’ne ait mumyalar gibi dikkat çekici eserler de sergilenmektedir. Bu müze, bölgenin tarihine ve kültürel mirasına ışık tutan önemli bir ziyaret noktasıdır.

Yönetim

Vali

Aksaray'da aktif olarak Valilik görevini Mehmet Ali Kumbuzoğlu yürütmektedir. Kumbuzoğlu, 10.08.2023 tarihli ve 376 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile “Aksaray Valisi” olarak atanmıştır.