Belkıs/Zeugma Antik Kenti, Gaziantep ili Nizip ilçesi sınırlarında, Fırat Nehri'nin batı kıyısında konumlanmış çok katmanlı bir yerleşim alanıdır. Kent, fiziksel coğrafyası gereği hem doğu-batı hem de kuzey-güney doğrultulu kara ve su yollarının kesişiminde yer alır. Bu konumu, yerleşimin askeri, ticari ve idari işlevler üstlenmesinde belirleyici olmuştur.

Yerleşimde ortaya çıkarılan mozaikler, freskler, bronz heykeller ve 100.000’i aşkın sayıda mühür baskısı (bulla), kentin yönetimsel organizasyonuna, sanat anlayışına ve günlük yaşama ilişkin veriler sunar. Zeugma, yalnızca bir mozaik kenti değil; aynı zamanda sanat, idare, din ve ticaretin kesişim noktasında şekillenmiş bütüncül bir antik kent modeli olarak değerlendirilir. Bu yönüyle Anadolu arkeolojisi içerisinde özgün bir konuma sahiptir.

^{Belkıs/Zeugma Antik Kenti (Fotoğraf: Türkiye Kültür Portalı)}

Tarihçe

Zeugma Antik Kenti, M.Ö. 300 yılında Büyük İskender’in generallerinden biri olan I. Selevkos Nikator tarafından kurulmuştur. Batı kıyısına kendi adını taşıyan Selevkeia, doğu yakasına ise eşi Apama'nın adını taşıyan Apameia kentleri inşa edilmiştir​​. Bu iki kent, stratejik bir köprü ile birbirine bağlanmış ve zamanla bölgenin en önemli yerleşimlerinden biri hâline gelmiştir. M.Ö. 31 yılından itibaren Roma İmparatorluğu egemenliğine giren kent, “Zeugma” ismini bu dönemde almıştır​.

Zeugma, Roma döneminde askeri ve ticari işlevlerinin yanı sıra kültürel açıdan da önemli bir merkezdir. Kentte Roma’nın IV. Lejyonu (Legio IV Scythica) uzun süre üslenmiş, bu durum kentin garnizon kenti olarak yapılandırılmasına neden olmuştur​​. Fırat Nehri’nin geçiş noktası olması nedeniyle hem doğuya hem batıya yönelik ticaretin kontrol edildiği bir merkez hâline gelen Zeugma, 80.000 kişilik nüfusuyla dönemin en büyük şehirlerinden biri olmuştur​.

MS 256 yılında Sasani Kralı I. Şapur’un saldırısı sonucu Zeugma büyük oranda tahrip edilmiştir. Kentte yangınlar çıkmış, nüfus azalmış ve eski ihtişamı yitirilmiştir​. Bu olaydan sonra Zeugma, hiçbir zaman eski gücüne ulaşamamıştır. Ancak arkeolojik kalıntılar, bu dönemde dahi bir miktar yerleşimin sürdüğünü göstermektedir​.

Modern dönemde Zeugma’ya olan ilgi, 18. yüzyıldan itibaren gezginler ve araştırmacılar tarafından artmıştır. İngiliz seyyah William F. Ainsworth, 19. yüzyılda bölgeyi ziyaret etmiş; Amerikalı araştırmacı J. R. Metheny, Zeugma’nın Belkıs Köyü’nde bulunduğunu ilk kez dile getirmiştir. 20. yüzyılın başlarında Alman arkeolog Dr. Jörg Wagner, bölgedeki arkeolojik, nümizmatik ve epigrafik bulguları bir araya getirerek kentin gerçek kimliğini bilimsel olarak kanıtlamıştır​.

1990’lı yıllarda Birecik Barajı'nın inşasıyla birlikte, kentin önemli bir bölümü su altında kalma riskiyle karşı karşıya kalmıştır. Bu nedenle Kültür Bakanlığı ve çeşitli uluslararası kurumların desteğiyle acil kurtarma kazıları başlatılmıştır​. Bu çalışmalar sonucunda yalnızca A ve B bölgelerinde yüzlerce mozaik, fresk, heykel ve özellikle arşiv belgelerine ait mühür baskıları (bullalar) ortaya çıkarılmıştır. Mühür baskılarının sayısı 100.000’i aşarak bu alanda bir dünya rekoruna işaret etmiştir​​.

2005 yılından itibaren kazılar Ankara Üniversitesi Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Kutalmış Görkay başkanlığında sistematik biçimde sürdürülmektedir. Bu çalışmalar, hem arkeolojik bilim açısından hem de Zeugma’nın kültürel mirasının korunması ve tanıtımı bağlamında önem taşımaktadır​.

^{Belkıs/Zeugma Antik Kenti kazı alanı (Fotoğraf: Türkiye Kültür Portalı)}

Mimari Yapı

Belkıs/Zeugma Antik Kenti, teraslı bir topografya üzerinde kurulu olmasıyla, mekânsal yerleşimi doğrudan coğrafi koşullara uyarlayan bir kent dokusuna sahiptir. Yerleşim alanı, Fırat Nehri kıyısından başlayarak batı yönünde yaklaşık 300–350 metre yüksekliğindeki Belkıs Tepesi’nin eteklerine kadar yayılmakta, bu doğrultuda kent yamaçlara açılan taraçalar üzerinde konumlandırılmaktadır​.

Kent planlamasında akropol, kamu yapıları, konut alanları ve nekropol birbirinden ayrılmış şekilde organize edilmiştir. Akropol alanının üzerinde, Zeugma sikkelerinde betimlenen Tykhe Tapınağı’na ait kalıntılar yer almaktadır. Bu tapınak, muhtemelen kader ve bereket tanrıçası Tykhe’ye adanmıştır​. Akropolün kuzey kısmı lejyon bölgesi ve yönetsel yapılarla çevriliyken, doğu ve kuzeydoğusunda mahalle yerleşimleri; güney ve batı kesiminde ise nekropol alanı bulunmaktadır​.

Konut mimarisi içinde özellikle yamaç villaları dikkat çekicidir. Bu villalar, manzaraya hâkim konumlarıyla hem estetik hem de sosyal prestij unsuru olarak değerlendirilmiştir. Yapılarda mozaik döşemeler, avlular, sığ havuzlar ve revaklı avlular gibi unsurlar sıkça kullanılmıştır. Mozaiklerin mitolojik sahneler, geometrik desenler ya da gündelik yaşama dair betimlemeler içermesi, mimarinin sadece işlevsel değil, aynı zamanda temsilî bir niteliğe de sahip olduğunu gösterir​​.

Kentin altyapı sistemi içinde sütunlu caddeler, agora, tiyatro, hamamlar ve çeşmeler yer almaktadır. Roma dönemine tarihlenen bu kamusal alanlar, kentsel organizasyonun hem yönetsel hem de sosyo-ekonomik yönlerini yansıtmaktadır. Kentin çeşitli bölgelerinde tespit edilen kanalizasyon hatları, zeytinyağı atölyeleri ve dükkân kalıntıları üretim ve dağıtım süreçlerine dair veriler sunar​.

Belkıs/Zeugma’da inşa edilen yapılar çoğunlukla kesme taş ve kireç harçla birleştirilmiş moloz taş kullanılarak inşa edilmiştir. Bu yapı malzemesi hem dayanıklılığı hem de temin edilebilirliği açısından tercih edilmiş, özellikle kamu yapılarında estetik mimari unsurlarla desteklenmiştir. Kentte ortaya çıkarılan yapıların büyük kısmı halen toprak altındadır ve sistematik kazıların sürdürülmesiyle kent dokusunun daha geniş kesimlerinin belgelenmesi mümkün olacaktır​.

Buluntular

Zeugma Antik Kenti’nde gerçekleştirilen kazılar, kentin sosyal, kültürel ve ekonomik yapısına dair çok sayıda taşınabilir kültür varlığını gün yüzüne çıkarmıştır. Bu buluntular arasında mozaikler, heykeller, freskler, mühür baskıları (bullalar), metal objeler, mimari süsleme parçaları ve sikke örnekleri yer almaktadır​​.

En dikkat çekici eser grubu, Roma dönemine ait taban mozaikleridir. Bu mozaikler, Dionysos, Okeanos ve Tethys, Akhilleus ve Afrodit gibi mitolojik figürlerin betimlendiği sahneler içermekte; ayrıca perspektif, gölge, renk skalası ve üç boyut etkisi gibi sanatsal ögeleriyle öne çıkmaktadır​. Mozaiklerin bir kısmı yerinde korunmuş; diğerleri ise çıkarılarak Gaziantep’teki Zeugma Mozaik Müzesi’ne taşınmıştır.

^{Okeanos ve Tethys Mozaiği (Fotoğraf: T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Kalkınma Galerisi)}

Çingene Kızı mozaiği, Zeugma’dan çıkarılan en tanınmış eserlerden biridir. Küçük boyutlu tesserae (mozaik taşları) kullanılarak, renk tonlarının geçişli biçimde uygulanmasıyla yapılmıştır. Mozaikte toplam 13 farklı renk tonunun kullanıldığı tespit edilmiştir ki bu, antik mozaik sanatında nadir rastlanan bir teknik çeşitliliktir. Ayrıca mozaikte üç boyut etkisinin başarıyla yansıtıldığı, özellikle göz çukurları ve elmacık kemikleri çevresinde gölgelendirme tekniklerinin öne çıktığı görülmektedir​. Bu mozaik, müzede ayrı bir bölümde sergilenmekte ve Zeugma ile özdeşleşmiş görsel bir sembol olarak değerlendirilmektedir​.

^{Çingene Kızı Mozaiği (Fotoğraf: T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Kalkınma Galerisi)}

Heykeltıraşlık alanında öne çıkan eserlerden biri, bronzdan yapılmış Mars Heykeli'dir. Yaklaşık 1,60 m boyundaki bu heykel, Savaş Tanrısı Mars’ı bir elinde mızrak, diğerinde bitki demetiyle betimler. Gözleri altın ve gümüş kakma ile işlenmiş olan bu eser, birebir ölçekte yapılmış nadir örneklerdendir ve Roma dönemi heykel sanatının teknik düzeyini yansıtmaktadır​.

Kentteki kazılar sırasında ortaya çıkarılan mühür baskıları (bullalar), Zeugma’nın bürokratik yapısı ve arşiv düzenine ışık tutar. Pişmiş topraktan yapılan bu mühürlerin sayısı 100.000’e ulaşmakta olup bu alandaki en büyük koleksiyonu oluşturmaktadır. Baskılar üzerinde tanrılar, imparatorlar, mitolojik yaratıklar, yazıtlar ve semboller yer almaktadır.

Bullalar, Zeugma’da idari kayıt sisteminin örgütlü bir biçimde işlediğini, belgelerin ve gönderilerin kontrol altına alındığını ve bu işlemlerin kayıt altına alındığını gösteren güçlü kanıtlardır. Arşiv yapısının agora çevresinde konumlanmış olması ise mühürleme işlevinin ticaret ve yönetimle doğrudan ilişkili olduğunu düşündürmektedir. Zeugma’nın bu yönüyle bir Roma arşiv kenti kimliği taşıdığı ve bölgedeki yazışma, kayıt ve belge dolaşım ağlarının merkezinde yer aldığı söylenebilir.

Bunların dışında kentte çok sayıda fresk, bronz kandil, cam ve seramik objeler, sikkeler, mezar stelleri, kabartmalar ve küçük figürinler gibi taşınabilir buluntular ele geçirilmiştir. Freskler genellikle konut iç duvarlarında yer almakta ve mitolojik ya da gündelik sahneler betimlemektedir. Mezar stelleri ve kabartmalar ise kentteki mezar kültürü ve sanatsal beğeniye dair bilgiler sunar​​.