Türkiye Cumhuriyeti Devleti'nin ev sahipliğinde İstanbul'da faaliyetlerini sürdüren İslam Tarih, Sanat ve Kültür Merkezi (IRCICA); İslam İşbirliği Teşkilatı'nın kültürel çalışmalardan sorumlu alt kuruluşudur. Teşkilat içinde IRCICA'nın kurumsal pozisyonu, Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu'yla (UNESCO) benzerlik arzeder.
İslam Tarih, Sanat ve Kültür Merkezi'nin kuruluşu 1976'da İstanbul'da toplanan VII. İslam Ülkeleri Dışişleri Bakanları Konferansı sırasında Türkiye Cumhuriyeti Devleti tarafından teklif edilmiş ve 3/7-ECS sayılı kararla onaylanmıştır. Merkezin statüsü IX. İslam Ülkeleri Dışişleri Bakanları Konferansı'nın (Dakar, 1978) onayıyla geçerlilik kazanmış; ilk çalışma programı, XI. İslam Ülkeleri Dışişleri Bakanları Konferansı'nda (İslamabad, 1980) kabul edilip yürürlüğe girmiştir. İslam Tarih, Sanat ve Kültür Merkezi 1983-2000 yılları arasında müstakil bir İslam İşbirliği Teşkilatı alt kuruluşu olan Milletlerarası İslam Kültür Mirasını Koruma Komisyonu'nun (ICPICH) sekreterya ve icra fonksiyonlarını da üstlenmiştir.
İslam Tarih, Sanat ve Kültür Merkezi'nin teşkilat yapısı genel kurul, yönetim kurulu ve genel direktörden meydana gelir. Merkez Yönetim Kurulu biri Türkiye'den olmak üzere İslam İşbirliği Teşkilatı üyesi dokuz devletin temsilcilerinden, İslam İşbirliği Teşkilatı genel sekreteri temsilcisinden, İslam Tarih, Sanat ve Kültür Merkezi genel direktöründen oluşur. İslam İşbirliği Teşkilatı bünyesinde yılda bir defa toplanan Ekonomik, Sosyal ve Kültürel İşler Komisyonu teşkilatın diğer alt kuruluşlarıyla birlikte İslam Tarih, Sanat ve Kültür Merkezi'nin genel kurulu vazifesini görür. Merkezin genel stratejisi, çalışma programı ve bütçesi yönetim kurulu ile Ekonomik, Sosyal ve Kültürel İşler Komisyonu tarafından kabul edildikten sonra İslam Ülkeleri Dışişleri Bakanları Konseyi'nde onaylanıp yürürlüğe girer (IRCICA, 2023a).
İslam Tarih, Sanat ve Kültür Merkezi, İslam dünyasının medeniyet birikimiyle kültürel mirasını uluslararası platformlarda tanıtarak önemli kültürel diplomasi faaliyetleri yürütmektedir. İslam Tarih, Sanat ve Kültür Merkezi'nin kuruluş statüsünde değinilen bazı görevleri şöyledir:
a) İslam tarih ve medeniyetinin çeşitli yönleriyle ilgili çalışmalar yapan bilim insanları, araştırmacılar, sanatkârlar ve kuruluşlar için odak noktası oluşturmak; b) İslam dini ve medeniyeti hakkındaki ön yargıları ortadan kaldırıp doğru bilgi üretimiyle kültürlerarası anlayışı güçlendirmek; c) Müslüman milletlerin tarihi, İslam sanat ve bilim tarihi, kültür ve mimari mirası üzerinde araştırma ve yayınlar hazırlayarak dünya kamuoyunda farkındalık oluşturmak; d) İslam dünyası içinde ve dışında konferanslar, sempozyumlar, sergiler, yarışmalar ve kültürel faaliyetler düzenleyerek uluslararası iş birliklerini teşvik etmek; e) İslam İşbirliği Teşkilatı ülkeleri dışındaki müslüman toplulukların tarihî birikimlerini ve kültürel miraslarını ortaya çıkararak, dayanışma hislerini güçlendirmek; f) İslam kültür mirasının arkeoloji, şehircilik ve mimari eserler gibi sabit unsurlarıyla el yazmaları, arşiv belgeleri, sanat eserleri gibi taşınabilir varlıklarını kayda geçirip korunmalarını sağlamak; g) Geleneksel İslam sanatları ve el sanatlarında kabiliyet gelişimini destekleyip İslam kültür mirasının korunmasına yönelik eğitim programları düzenlemek; h) İslam bilim, kültür ve sanat mirası üzerinde kapasite gelişimini teşvik için yarışma ve ödül programları organize etmek; uluslararası, bölgesel ve ulusal kuruluşlarla iş birlikleri oluşturmak; i) İslam kültür ve medeniyetiyle ilgili konularda İslam İşbirliği Teşkilatı üyesi ülkeler, genel sekreterlik ve Dışişleri Bakanları Konseyi düzeyinde önerilen proje tekliflerini hayata geçirmek (IRCICA, 2023b).
Merkez, kurulduğu 1979 yılından Ağustos 2017 tarihine kadar Türkiye Cumhuriyeti hükümetleri tarafından Yıldız Sarayı kompleksi içinde tahsis edilen binalarda hizmet vermiştir. Ağustos 2017 tarihinde Babıali Vilayet Bahçesi'ndeki yeni yerleşkesine taşınmıştır. Merkez faaliyetleri niteliklerine bağlı olarak araştırma ve yayın, kütüphane ve arşiv, idarî ve malî işler, enformasyon teknolojisi departmanları üzerinden organize edilir. Araştırma ve yayın bölümünün yoğunlaştığı temel programlar Kur'an-ı Kerim incelemeleri, İslam medeniyeti ve müslüman milletler tarihi, kültür ve mimari mirası, İslam sanatları ve el sanatları olarak belirlenmiştir. İslam İşbirliği Teşkilatı ile İslam Tarih, Sanat ve Kültür Merkezi'nın resmî çalışma dilleri Arapça, İngilizce, Fransızca olduğu için bütün yayınlar, raporlar ve idarî belgeler bu üç dilde hazırlanmaktadır. Gerektiğinde üye ülkelerin millî dillerinde de yayınlar yapılmakta; İslam Tarih, Sanat ve Kültür Merkezi tarafından hazırlanan kitaplar ihtiyaç duyulan birçok dünya diline çevrilmektedir.
Kur'an-ı Kerim İncelemeleri: Bu program kapsamında dünyanın farklı coğrafyalarında bulunan mushaflarla ilgili mukayeseli çalışmalar yapılmaktadır. Tarihî mushaflarla ilgili olarak içlerinde Hz. Osman dönemine atfedilen İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi nüshasının (2007); Hz. Ali dönemine atfedilen San'a Ulucamii nüshasının (2011); Paris Fransa Millî Kütüphanesi'nde bulunan nüshanın (2015); Almanya Tübingen Üniversitesi Kütüphanesi'ndeki nüshanın (2016); Londra İngiliz Millî Kütüphanesi'nde bulunan kısmî nüshanın (2017) ve Almanya Berlin Devlet Kütüphanesi'nde yer alan nüshanın (2018) bulunduğu toplam on sekiz eser yayımlanmıştır.
İslam Tarihi ve Medeniyeti: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Merkezi tarafından dünyanın çeşitli bölgelerinde İslam bilim, felsefe, sanat, mimari, kültür ve medeniyet tarihi üzerine önde gelen uzmanların katıldığı akademik kongreler düzenlenmektedir. Zaman içerisinde 150 civarında uluslararası kongre, seminer ve atölye çalışması düzenlenmiştir. Ayrıca Birleşmiş Milletler Medeniyetler İttifakı küresel forumlarında bilimsel oturumlar organize edilmiştir. İslam Tarih, Sanat ve Kültür Merkezi, Türkiye Cumhuriyeti ve İspanya hükümetleri tarafından başlatılan Birleşmiş Milletler Medeniyetler İttifakı Girişimi'nin kurumsal ortaklarından biridir.
İslam Sanatları ve El Sanatları: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Merkezi İslam dünyasındaki klasik sanatlar ve geleneksel el sanatları üzerine araştırma projeleri, festivaller, sempozyumlar, sergiler, yarışmalar ve eğitim programları düzenlemektedir. 1986 yılından bu yana düzenli olarak her üç yılda bir organize edilen "Uluslararası Hat Sanatı Yarışması", bütün dünyadaki sanat çevreleri tarafından takip edilen prestijli bir organizasyona dönüşmüştür. Şu ana kadar farklı hat usulleri üzerine on iki uluslararası yarışma tamamlanmış dereceye giren eserler taltif edilmiştir. Ayrıca dünyanın çeşitli bölgelerinde yetmiş dört hat sanatı sergisi, bir uluslararası hat buluşması, otuz dört seminer ve söyleşi programı düzenlenmiştir. 1991 yılından itibaren geleneksel el sanatları üzerine atölyelerin, kongrelerin ve sergilerin yer aldığı uluslararası festivaller gerçekleştirilmektedir. İslam kültür mirası içinde önemli bir yeri olan hat, tezhip, kâğıt yapımı gibi geleneksel yazı, süsleme ve kitap sanatlarının geliştirilmesi için İslam Tarih, Sanat ve Kültür Merkezi tarafından fizikî ve çevrim içi eğitim programları sürdürülmektedir.
Kültürel ve Mimari Miras: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Merkezi'nin bu alandaki çalışmaları İslam ülkeleri ve diğer bölgelerdeki kültür mirasıyla mimari eserlerin kayda geçirilmesi; çatışma bölgelerinde yok olma tehdidi altında bulunan mimari mirasın korunması; uluslararası iş birliği üzerinden kapasite geliştirilmesi gibi amaçlara odaklanmıştır. İslam Tarih, Sanat ve Kültür Merkezi ile Suudi Arabistan Al Turath İslam Mirası Vakfı ortaklığında 2008 yılında oluşturulan "Sultan Bin Selman İslam Mimari Mirası Veritabanı" dünyadaki başlıca İslam mimari eserlerinin bilgilerini kayda geçirip güncellemektedir. Şu ana kadar 620 yapının envanteri hazırlanarak kurumsal internet sitesine yüklenmiştir. Ayrıca İslam mimari mirası üzerine UNESCO, ICOMOS, ICCROM gibi uluslararası kuruluşlarla birlikte ilmî konferanslar ve restorasyon projeleri gerçekleştirilmektedir. Çeşitli ülkelerde akademisyenlerin, şehir planlamacılarının, mimarların ve sanat tarihçilerinin katılımıyla şu ana kadar on beş mimari yaz ve kış okulu düzenlenmiştir. Suriye, Irak, Keşmir, Azerbaycan (Karabağ), Yemen, Libya, Mali gibi çatışma bölgelerinde zarara uğrayan mimari eserlerin restorasyonu için projeler geliştirilmiştir. İslam mimari mirası üzerine üç uluslararası konferans düzenlenerek tebliğ kitapları yayımlanmış; beş kültürel mirası koruma raporu hazırlanmış, mimari mirasın korunması ve mimari eser fotoğrafları üzerine üç uluslararası yarışma düzenlenmiştir. Ayrıca Mekke, Medine, Kudüs, İstanbul, Konya gibi İslam dünyasının kültürel mirasını yansıtan şehirler üzerine akademik çalışmalarla arşiv çalışmaları yapılmakta; İslam Tarih, Sanat ve Kültür Merkezi koleksiyonundaki tarihî fotoğraflardan albümler hazırlanmaktadır. İslam İşbirliği Teşkilatı üye ülkelerinin yazılı kültür mirasını oluşturan tarihî el yazmalarının, sanat eserlerinin, arkeolojik eserlerin korunması için projeler yürütülmektedir.
İslam Tarih, Sanat ve Kültür Merkezi Yayınları: IRCICA'nın yayın yelpazesi çok geniş bir alana yayılmaktadır. Merkezin kuruluşundan günümüze kadar Kur'an-ı Kerim incelemeleri ve tarihî mushaflar üzerine on sekiz, İslam mimari mirası üzerine on altı, bibliyografya çalışmaları kapsamında on beş, İslam hat sanatı ile ilgili katalog ve meşk çalışmaları bağlamında yirmi dört, İslam dünyasında edebiyat üzerine dokuz, geleneksel el sanatları hakkında yedi, Osmanlı Devleti ve medeniyet tarihi üzerine yedi, İslam dünyasında vakıflar hakkında yedi, tarihî fotoğraf albümleri kapsamında yirmi dört eser yayımlanmıştır. Ayrıca İslam tarih ve medeniyetiyle ilgili muhtelif konularda altmış bir, İslam Tarih, Sanat ve Kültür Merkezi tarafından düzenlenen konferansların tebliğ metinlerini içeren seksen iki kitap basılmıştır. Dolayısıyla toplam 375 ciltten oluşan ve ağırlıklı olarak farklı dillerde referans eserler barındıran İslam Tarih, Sanat ve Kültür Merkezi Yayınları, 270 esere ulaşmıştır. Ayrıca üç dilli uluslararası hakemli akademik dergi olarak yayın hayatına başlayan IRCICA Journal'ın bugüne kadar on sekiz sayısı yayımlanmış; merkez faaliyetlerini resmî dillerde anlatan Bülten 116, Yıllık Çalışma Raporu ise beş sayı olarak basılmıştır.
İslam Tarih, Sanat ve Kültür Merkezi Kütüphanesi: Merkezin kuruluşundan itibaren bir ihtisas kütüphanesi oluşturulmasına büyük önem verilmiştir. Günümüzde dünyanın sayılı ihtisas kütüphaneleri arasında gösterilen İslam Tarih, Sanat ve Kültür Merkezi Kütüphanesi 147 dilde 90.000 basılı kitap, nadir eser ve tez; 2438 başlıkta 120.000 süreli yayın; 4500 ayrıbasım, 13.000 gri literatür ve 1700 harita; 77.000 görsel malzeme; 9080 hat levhası; 19.000 arşiv belgesi ile sayısallaştırılmakta olan nadir kitaplar ve el yazmaları içermektedir. Ayrıca Zaki Ali, Vedat Eldem, Haidar Bammate, Necmeddin Bammate, Nezahat Nurettin Ege, Yusuf Ibish, İbrahim Artuk, Sultan b. Mohammad Qassimi, Nuri Arlasez, Ahmed Ateş, Oktay Aslanapa gibi pek çok tanınmış ilim ve kültür insanının özel koleksiyonlarına ev sahipliği yapmaktadır. Yaklaşık 77.000 görsel malzemenin yer aldığı zengin bir fotoğraf arşivi de bulunmaktadır. Bu arşivde Osmanlı hanedan üyeleri, Fahreddin Paşa, İbnülemin Mahmud Kemal İnal, Ziyad Ebüzziya ve Nuri Arlasez gibi tarih ve kültür hayatında önemli kişilere ait 100 ayrı koleksiyon yer almaktadır. Fotoğraf koleksiyonlarının en önemlisi ise II. Abdülhamid dönemine ait fotoğrafların yer aldığı Yıldız Koleksiyonu'dur. XIX. yüzyılın en büyük görsel arşivini oluşturan bu koleksiyon, 1862-1917 yıllarında Osmanlı coğrafyasının çeşitli bölgelerinde çekilen toplam 38.599 fotoğraftan oluşmaktadır. Ayrıca İslam Tarih, Sanat ve Kültür Merkezi tarafından Osmanlıca matbu metinlerin dijital kullanıma açılmalarını kolaylaştırmak üzere OCR projeleri yürütülmekte; Farabi Sayısal Kütüphanesi bütün dünyadan araştırmacılara hizmet vermektedir.