Srebrenitsa Soykırımı, 11 Temmuz 1995 tarihinde Bosna Savaşı sırasında, Bosnalı Sırp güçlerinin Birleşmiş Milletler tarafından “güvenli bölge” ilan edilen Srebrenitsa kentini ele geçirmesiyle başlayan ve en az 8.372 Boşnak erkek ve erkek çocuğunun sistematik şekilde öldürülmesiyle sonuçlanan kitlesel bir insanlık suçudur. Avrupa’da II. Dünya Savaşı'ndan sonra gerçekleşen en büyük soykırım olarak kabul edilen bu katliam, etnik temizlik politikalarının ve uluslararası toplumun yetersiz müdahalesinin bir örneğidir.
Tarihsel Arka Plan
Yugoslavya’nın 1990’larda yaşadığı parçalanma süreci, bölgedeki etnik ve dini gerilimleri derinleştirdi. 1992’de Bosna-Hersek’in bağımsızlık ilanı, Sırp yönetimi tarafından şiddetle karşılandı ve ülke, Sırp güçlerinin Boşnaklara ve Hırvatlara karşı yürüttüğü bir iç savaşın içine girdi. Bosna-Hersek’in doğusunda ve batısında Sırp kontrolündeki bölgelerle, Boşnaklar ve Hırvatlar arasındaki çatışmalar gün geçtikçe şiddetlendi. Bosna iç savaşının en kritik anlarından biri, Srebrenitsa'nın 1995 yılında Sırp güçleri tarafından ele geçirilmesidir.
Birleşmiş Milletler, Srebrenitsa'yı 1993’te "güvenli bölge" ilan etti. BM'nin bu kararı, kasabadaki sivil halkın korunacağı umudunu doğurdu. Ancak, uluslararası toplumun koruma taahhütlerine rağmen, Srebrenitsa'daki Boşnak nüfusu, Sırp askerleri tarafından öldürülme riskiyle karşı karşıya kaldı. 1995 yılına gelindiğinde, Srebrenitsa'da yaklaşık 40.000 Boşnak sivil yaşamaktaydı. Hollandalı BM askerlerinin de bulunduğu bölgede, güvenlik sağlanacağına dair bir umut vardı. Ancak bu beklenti, soykırımın yaşanmasından önceki birkaç gün içinde yok oldu.
Srebrenitsa Soykırımı. (TRT Haber)
Soykırımın Gelişimi
11 Temmuz 1995: Sırp birlikleri BM gözetimindeki Srebrenitsa'ya girdi. Birleşmiş Milletler kontrolündeki askerlerin korumasındaki siviller, Sırp güçlerine teslim edildi. Sırplar, kadın ve çocukların Boşnak ordusuna kaçmasına izin verirken erkekleri derhal ayırdı. Mladić, Sırp bayramı arifesinde yaptığı açıklamada Srebrenitsa'yı “Sırp milletine armağan ettiklerini” belirtti ve "Nihayet bu topraklarda Türklerden (bölgedeki Müslümanlara Türk de deniliyordu) intikam alma zamanı gelmiştir" diyerek soykırımın arkasındaki etnik kin ve nefreti açıkça ifade etti.
Ayrım ve infaz: Erkek ve erkek çocuklar derelere, ormanlık bölgelere, fabrikalara ve depolara götürülerek kurşuna dizildi. Toplu infazlarda en az 8.372 kişi öldürüldü. Ailelerinden koparılan Boşnak erkeklerin birçoğu toplu mezarlara gömüldü.
Kaçış girişimi ve “ölüm yolu”: Binlerce Boşnak sivil, doğrultu Tuzla’ya ulaşan orman yolunu (“ölüm yolu” olarak anılacaktır) kullanarak kaçmaya çalıştı. Bu grupların çoğu Bosnalı Sırpların kurduğu pusularda hayatını kaybetti. Aynı dönemde Hollandalı BM askerlerine sığınan sivillerin bir bölümü de Sırp güçlerine teslim edildi. Fabrikadaki sığınakta tutulan Boşnak erkeklerden bazıları rastgele seçilerek götürüldü ve öldürüldü.
Toplu mezarlar: Soykırım sonrasında binlerce kurban toplu mezarlara gömüldü. Savaş yıllarında bu mezarlar gizlenmeye çalışılmış, hatta yerlerinin tespiti zorlaştırılmıştır. Savaş sonrasında yürütülen çalışmalarla Srebrenitsa ve çevresinde 85 toplu mezar tespit edilmiş; bu mezarlarda yaklaşık 6.974 kurbanın kemik kalıntıları bulunmuştur.
Uluslararası Tepkiler ve Hukuki Süreçler
- Uluslararası Ceza Mahkemeleri: Lahey’deki Eski Yugoslavya Uluslararası Ceza Mahkemesi (ICTY), Srebrenitsa'daki soykırıma ilişkin davalarda Bosnalı Sırp liderleri ve askerleri yargıladı. Komutan Ratko Mladić, aralarında soykırımın da bulunduğu suçlardan müebbet hapse mahkûm edildi. Bosnalı Sırpların siyasi lideri Radovan Karadžić de 40 yıl hapis cezası alıp temyizde müebbet hapse çarptırıldı. Diğer üst düzey asker ve yetkililer Ljubiša Beara, Vujadin Popović, Drago Nikolić ve Radislav Krstić gibi isimler de uzun hapis cezalarına çarptırıldı. Eski Yugoslav lideri Slobodan Milošević ise Bosna’daki soykırım suçlamasıyla yargılanırken 2006’da cezaevinde yaşamını yitirdi.
- Uluslararası Adalet Divanı (ICJ): Birleşmiş Milletler’in 2007’deki kararına göre, Srebrenitsa ve çevresindeki olaylar “soykırım” olarak tanımlandı. Lahey’deki bu karar, önceki ICTY yargılamalarının kanıtlarını esas aldı ve Srebrenitsa'da yaşananları uluslararası hukuka göre soykırım olarak kabul etti.
- Ulusal mahkeme kararları: Bosna Hersek mahkemeleri de bu suçlara ilişkin davalar açtı. Örneğin, 13 Temmuz 1995’te yaklaşık bin Boşnak sivilin katledilmesinde sorumluluğu bulunan Milorad Trbić, yerel mahkemede 30 yıl hapse çarptırıldı. Farklı davalarda toplam 45 Sırp sanığa 699 yıl tutukluluk cezası verildiği bildirildi.
- Hollanda’nın rolü: Srebrenitsa'da görev yapan Hollandalı BM askerleri, soykırım sırasında sivilleri Sırp güçlerine teslim etmekle eleştirilmiştir. Hollanda mahkemeleri, 2007’de açılan bir davada bu teslim nedeniyle Hollanda’yı “kısmen suçlu” buldu. Hollanda hükûmeti 2022 yılında Srebrenitsa'daki olaylardan dolayı resmi özür dilemiştir.
- Uluslararası kınama ve anma: Avrupa Birliği (AB) yetkilileri katliamı “modern Avrupa tarihinin en karanlık anlarından biri” olarak tanımladı. Birleşmiş Milletler Genel Kurulu ise Mayıs 2024’te 11 Temmuz’u “Srebrenitsa Soykırımı’nı Anma Günü” ilan eden karar tasarısını kabul etti. Kararda soykırım inkârı ve savaş suçlularının yüceltilmesi açıkça kınandı. Kararın 193 üyeli Genel Kurul’da 84 oyla kabul edildiği, 19 ülkenin karşı oy kullandığı ve 68 ülkenin çekimser kaldığı bildirildi. Ayrıca karar, her yıl 11 Temmuz’da kurbanları anmaya yönelik etkinlikler düzenlenmesini ve yargılanmamış sorumluların cezalandırılmaya devam etmesini öngördü.
Srebrenitsa Soykırımı. (Anadolu Ajansı)
Umut Tüneli
1995 yılında Srebrenitsa'da yaşanan soykırım sırasında, Boşnak sivillerin hayatta kalmak için kullandığı önemli bir kaçış yoludur. Srebrenitsa, Birleşmiş Milletler tarafından güvenli bölge olarak ilan edilmesine rağmen, 11 Temmuz 1995'te Sırp güçleri tarafından ele geçirilmiş ve Boşnaklar, büyük bir soykırıma uğramıştır. Sırp ordusunun kuşatmasında kalan ve katliamdan kurtulmayı başaran Boşnaklar, sonunda Srebrenitsa'dan kaçabilmek için bir tünel inşa ettiler. Bu tünel, Boşnak halkı için bir umut kaynağı olmuş, bu nedenle Umut Tüneli olarak anılmaktadır. Srebrenitsa'daki bu yeraltı tüneli, kısıtlı kaynaklarla ve çoğunlukla gizlice inşa edilmiştir. Srebrenicsa'yı çevreleyen dağların eteklerinde yer alan tünel, Sırp güçlerinin kontrolündeki bölgelere geçişi mümkün kılmıştır.
Srebrenitsa'daki Boşnak siviller, bu tünel sayesinde Sırp askerlerinin engellemelerini aşarak güvenli bölgelere kaçabilmişlerdir. Tünelin inşası, hayatını kaybedenlere dair birçok unutulmaz anıyı, kurtulma mücadelesinin sembolü haline getirmiştir. Tünel, sadece fiziksel bir geçiş yolu değil, aynı zamanda soykırımdan hayatta kalanlar için özgürlük ve kurtuluş anlamına gelmiştir. Bugün, Umut Tüneli, Srebrenitsa'da yaşanan soykırımın hatırlanmasında önemli bir sembol olarak anılmaktadır. Her yıl, 11 Temmuz’daki anma törenlerinde, tünelin önemi vurgulanmakta ve hayatta kalanlar, kaybolanlar ve direncin gücü anılmaktadır. Umut Tüneli’nin bulunduğu yer, ayrıca bir belgesel alanı olarak da kullanılarak, soykırımın tanıklığına ve tarihsel hatırlamaya katkı sağlamaktadır.
Umut Tüneli (GZT)
Potočari Anıt Mezarlığı
Potočari Anıt Mezarlığı, Srebrenitsa katliamının ardından kurulan ve kurbanların hatırasını yaşatmak için inşa edilen en önemli anıt alanıdır. Srebrenitsa'nın kuzeydoğusunda yer alan Potočari köyünde bulunan bu mezarlık, katliamda hayatını kaybeden binlerce kurbanın kalıntılarını barındırmaktadır. Mezarlık, soykırımı simgeleyen önemli bir mekân olup, burada her yıl 11 Temmuz'da anma törenleri düzenlenmektedir. Bu törenlerde, katliamda kaybolanların yakınları, kurbanların anısını yaşatmak ve adaletin sağlanması talebini yinelemektedir. Mezarlıkta bulunan 6.700’den fazla kurbanın kalıntıları, kimlik tespiti işlemlerinin ardından defnedilmiştir. Potočari Anıt Mezarlığı, yalnızca Bosna-Hersek için değil, tüm dünya için soykırımların unutulmaması gerektiğinin simgesidir.
Potočari Anıt Mezarlığı (Anadolu Ajansı)
Srebrenitsa Çiçeği
Srebrenitsa Çiçeği, doğada var olmayan, ancak Srebrenitsa soykırımı sonrası Boşnak anneler tarafından sembolik anlam taşıyan el yapımı bir motif olarak oluşturulmuştur. Genellikle basit bir çiçek formunda tasarlanan bu motifin ortası yeşil, etrafında on bir beyaz taç yaprağı bulunur. Bu tasarımda 11 yaprak 11 Temmuz 1995 tarihini; beyaz renk masumiyeti, yeşil merkez ise yeniden doğuş ve umudu sembolize eder. Açılmış bir el gibi tasarlanmış motifi, Srebrenitsa'da evlatlarını arayan annelerin göğe uzanmış ellerini simgeler. Bu nedenle çiçeğin her bir özelliği soykırımın unutulmaması ve adalet arayışının sembolü sayılır. Örneğin Fadila Efendiç adlı bir anne, bu çiçeği “elleriyle örerek” acısını dindirmeye çalıştığını belirtmiş, çiçeğin anlamını açıklarken “Açılan eller Srebrenitsa annelerini sembolize ediyor” demiştir.
Srebrenitsa Çiçeği. (TRT Avaz)
Mavi Kelebekler
Srebrenitsa toplu mezarlarının kazımı sırasında dikkat çeken ekolojik bir işaret "mavi kelebekler" olayıdır. Toplu mezarların bulunduğu alanlarda, Artemisia adı verilen bir bitki türü filizlenmişti. Bu bitkiye özgü mavi kelebeklerin bölgedeki yoğunlaşması, araştırmacılara mezar yerlerini tespit etme konusunda yardımcı olmuştur. Bosna-Hersek'in eski cumhurbaşkanı Aliya İzzetbegoviç, bu yönteme atıfta bulunarak, "Mavi kelebek gördüğümüz her yeri kazdık" demiştir. Bu sayede, katliamda hayatını kaybedenlerin kalıntıları bulunmuş ve kimlik tespiti süreci hızlandırılmıştır.
Srebrenitsa Soykırımı ve Mavi Kelebekler (Fikriyat)
Mavi kelebekler, Srebrenitsa soykırımına dair anma çalışmaları ve hafıza projelerinde sembolik bir unsur haline gelmiştir. Bu kelebekler, Srebrenitsa soykırımının vahametini açığa çıkaran bir işaret olarak görülmüştür. Sırp güçlerinin, mezarları gizlemek amacıyla toprak yapısını değiştirmesi, Artemisia bitkilerinin bu alanlarda yetişmesine neden olmuştur. Artemisia ile beslenen mavi kelebeklerin yoğunlaşması, araştırmacıların toplu mezarları ortaya çıkarmasına yardımcı olmuştur. Dolayısıyla, mavi kelebeklerin varlığı, soykırımın kanıtlanmasında doğal bir delil olarak büyük önem kazanmıştır.
Halk arasında, bu olay bazen "Bir kelebeğin kanat çırpışı, dünyada görülen en büyük utancı gün yüzüne çıkardı" şeklinde anlatılmaktadır.
