Mısır Çarşısı, İstanbul’un Eminönü semtinde yer alan ve Osmanlı döneminden günümüze ulaşan en önemli kapalı çarşılardan biridir. 1660 yılında IV. Mehmed’in annesi Turhan Sultan’ın emriyle Hassa Baş Mimarı Kâzım Ağa tarafından yapımına başlanan yapı, 1664 yılında Mustafa Ağa tarafından tamamlanmıştır. Yeni Cami Külliyesi’nin bir parçası olan bu çarşı, başlangıçta caminin gelirini sağlamak amacıyla arasta olarak tasarlanmıştır.
Yapının “Mısır Çarşısı” olarak adlandırılması, hem inşasında kullanılan gelirlerin bir kısmının Mısır’dan elde edilmesiyle hem de dükkânlarında satılan malların çoğunluğunun Mısır menşeli olmasıyla ilişkilidir. 18. yüzyılın ortalarından itibaren bu adla anılmaya başlanan çarşı, o dönemde aktarlar ve pamukçular tarafından kullanılmıştır. “L” planlı ve Osmanlı klasik mimarisi üslubunda inşa edilen Mısır Çarşısı, günümüzde başta baharat olmak üzere lokum, kuruyemiş, hediyelik eşya ve kuyum ürünleriyle İstanbul’un hem ticari hem de turistik simgelerinden biridir.
Mısır Çarşısı (Türkiye Kültür Portalı)
Tarihçe
Mısır Çarşısı’nın temelleri, Osmanlı’nın sosyal ve ekonomik yaşamını şekillendiren külliye sistemine bağlı olarak, Yeni Cami Külliyesi içinde atılmıştır. İnşasına 1597 yılında Safiye Sultan’ın emriyle başlanmış, ancak siyasi istikrarsızlıklar ve saray içi güç dengeleri nedeniyle yarım kalmıştır. Cami ve külliye, IV. Mehmed’in annesi Hatice Turhan Sultan tarafından sahiplenilerek 1660 yılında tekrar inşa sürecine alınmış; Mısır Çarşısı ise 1663-1664 yıllarında tamamlanarak hizmete açılmıştır.
Külliyenin medrese yerine arasta (çarşı) içerecek şekilde yeniden planlanması, İstanbul’un Eminönü kıyılarının bir ticaret bölgesi olmasıyla yakından ilişkilidir. Mısır Çarşısı bu anlamda, dini ve ekonomik işlevlerin bir arada yürütüldüğü klasik Osmanlı şehircilik anlayışının bir örneği olarak inşa edilmiştir. Çarşı, kuruluşundan itibaren aktarlar ve pamukçular gibi iki ayrı esnaf grubuna tahsis edilmiş; her biri için üçer kapı olmak üzere toplam altı giriş kapısı belirlenmiştir. Balık Pazarı, Hasırcılar ve Ketenciler kapıları aktarlara; Yeni Cami, Haseki ve Çiçek Pazarı kapıları ise pamukçulara verilmiştir. Çarşının ilk dönemlerinde yaklaşık 100 dükkandan 49’u aktarlar tarafından kullanılmıştır.
1688 ve 1691 yıllarında çıkan yangınlar çarşının tarihindeki en büyük yıkımlar arasında yer alır. 1691’deki yangın, çarşının büyük kısmını yok etmiş ve yalnızca demir kapılı birkaç dükkân kurtulabilmiştir. Bu felaketin ardından çarşı yeniden inşa edilmiştir. 19. yüzyılda ise Yeni Cami ile çarşı arasındaki sahada yer alan salaş dükkânlar bir süre kaldırılmış, ardından yeniden faaliyete geçmiştir. 1940–1943 yıllarında İstanbul Belediyesi tarafından restore edilen yapı, bu süreçte bazı özgün mimari öğelerini kaybetmiştir. 1941’de Yeni Cami ile çarşıyı ayıran yol inşa edilmiş ve külliye bütünlüğü bozulmuştur.
Eski Mısır Çarşısı (T.C. Fatih Kaymakamlığı)
Çarşı, 2013–2018 yılları arasında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından kapsamlı bir restorasyon sürecine daha tabi tutulmuştur. Bu süreçte altyapı, elektrik tesisatı, internet ve telefon kabloları yer altına alınmış; tarihi yapı çağdaş alışveriş koşullarına uyumlu hale getirilmiştir. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın isteği üzerine, çarşıda her cuma sabahı geleneksel “bereket duası” tekrar başlatılmıştır.
Mısır Çarşısı’nın bulunduğu alan, tarih öncesinden itibaren ticaretin merkezi olmuştur. Bizans döneminde burada “Makro Envalos” adlı bir baharat çarşısı bulunduğu ve Venedikli ile Cenevizli tüccarların burada faaliyet gösterdiği bilinmektedir. Bu tarihsel süreklilik, çarşının yer seçiminin rastlantısal olmadığını, İstanbul’un liman ve ticaret kenti kimliğinin bir parçası olarak şekillendiğini göstermektedir. Günümüzde aktif olan Mısır Çarşısı, İstanbul’un en eski ve işlevini sürdüren ticaret merkezlerinden biri olarak 400 yılı aşkın bir tarihe sahiptir. Kapalıçarşı ile birlikte kentin tarihi ticaret ağının çekirdeğini oluşturan yapı, mimari ve toplumsal bellekteki önemini korumaktadır.
Mimari Yapı
Mısır Çarşısı, Osmanlı klasik mimarisinin tipik unsurlarını barındıran, "L" planlı bir arasta olarak tasarlanmıştır. Yapının iki ana kolu – uzun ve kısa kol – birbirine "L" şeklinde kavuşur. Uzun kollarda, karşılıklı sıralanmış 23 adet dükkan yer alırken (toplamda 46 eyvan ve dükkân), kısa kollarda ise 18 adet dükkânın yer aldığı karşılıklı düzen bulunmaktadır. İki kolun birleştiği noktada ise, çapraz tonozla örtülmüş bir dua meydanı konumunda 6 adet eyvan ve hücre yer alır; böylece çarşı içinde toplamda 86–88 dükkânlık bir düzen sağlanmıştır.
Yapının inşasında kullanılan ana malzemeler taş ve tuğla olup Osmanlı mimarisinde sıklıkla gözlemlenen kemerler, tonozlar ve kubbelerle desteklenmiştir. Dükkanların ön kısmında yer alan ahşap peyk sistemleri, satış ve sergi alanı olarak kullanılırken, arka bölümlerde depo ve imalathane işlevine uygun odalar yer alıyordu. Bu bölümlerin arasındaki geçiş, ahşap doğrama ve kemerli açıklıklarla sağlanmış; bazı dükkan girişlerinde ise dükkanı simgeleyen yangın kulesi, küçük kayık, devekuşu yumurtası, makas veya püskül gibi sembolik işaretler bulunarak tanınırlığı artırmıştır.
Ayrıca çarşının iki ucundaki ana giriş kapılarının üzerine inşa edilen iki katlı yapılar, zamanında çarşı esnafı ile halk arasında ortaya çıkan hukuki sorunlara bakan Ticaret Mahkemesi olarak işlev görmüştür. Bu yönüyle Mısır Çarşısı, sadece bir ticaret merkezi olmanın ötesinde sosyal ve idari işlevleri de barındıran çok katmanlı bir mekândır. Restorasyon süreçlerinde, orijinal plan ve düzen büyük ölçüde korunmuş; ancak zamanla yapılacak müdahalelerle modern ihtiyaçlara uyum sağlanmıştır.
Günümüzde Mısır Çarşısı (T.C. istanbul Valiliği)
Simgeler ve Dekoratif Öğeler
Mısır Çarşısı’nın mimari dokusunun yanı sıra, esnafın dükkanlarını tanınır hale getirmek ve tüketici haklarını korumak amacıyla kullanılan çeşitli semboller, dekoratif unsurlar arasında önemli yer tutar. Dükkanların bazılarının ön bölümlerinde yer alan ahşap peyk sistemleri üzerinde, dükkanı simgeleyen semboller işlenmiştir. Bu semboller arasında yangın kulesi, küçük kayık, devekuşu yumurtası, makas, püskül gibi öğeler yer almaktadır. Her bir sembol, belirli bir dükkanın hangi esnaf grubuna ait olduğunu göstermek ve tüketicilerin aradıkları ürünü kolayca bulmalarını sağlamak amacıyla kullanılmıştır.
Bu dekoratif uygulamalar, yalnızca estetik bir dokunuş sağlamakla kalmayıp, aynı zamanda çarşı içinde işlevsel bir rehberlik sistemi olarak da hizmet vermiştir. Esnafın dükkanlarını tanımlamak için kullanılan semboller, çarşı ortamında geleneksel dayanışma ve işleyişin bir yansıması olarak, tüketici haklarının korunmasında da önemli rol oynamıştır. Böylece, Mısır Çarşısı’nın sembolik ve dekoratif öğeleri, hem kültürel mirasın korunmasına hem de günlük ticari faaliyetlerin düzenine katkıda bulunmuştur
Mısır Çarşısında Dükkan (T.C. İstanbul Valiliği)
Kültürel ve Sosyal Rolü
Mısır Çarşısı, sadece ticari faaliyetlerin yürütüldüğü bir alan olmanın ötesinde, İstanbul’un kültürel ve sosyal yaşamının da önemli bir parçasını oluşturur. Tarih boyunca, çarşı yerli halkın buluşma noktası olmasının yanı sıra, çeşitli millet ve kültürlerden insanları bir araya getiren interaktif bir platform işlevi görmüştür. Geleneksel “bereket duası” gibi uygulamalar ve esnafın, birden çok dilde (İspanyolca, Fransızca, Almanca, İngilizce, Latince, Arapça, Çince, Japonca ve Yunanca) hizmet verebilmesi, çarşının sosyal dokusunu zenginleştirmiş; kültürel çeşitliliği ve uluslararası etkileşimi ön plana çıkarmıştır.
