II. Dağlık Karabağ Savaşı, Azerbaycan’ın işgal altındaki topraklarını geri almak amacıyla başlattığı askeri harekâttır. 27 Eylül sabahı Ermenistan ordusunun Azerbaycan mevzilerine ve yerleşim birimlerine geniş çaplı saldırısıyla başlamıştır. Bu savaş, 1988-1994 arasında yaşanan birinci Dağlık Karabağ Savaşı sonrasında bölgedeki gerginliklerin devam etmesi sonucu patlak vermiştir. Azerbaycan ordusu, Ermenistan'ın bu saldırılarına karşılık vererek başta Dağlık Karabağ çevresindeki işgal altındaki topraklarını geri almak üzere kapsamlı bir karşı saldırı başlatmıştır.

44 gün süren savaşta Azerbaycan, savaşın “meşru müdafaa hakkı” çerçevesinde yürütüldüğünü uluslararası hukukta Dağlık Karabağ ve çevresindeki bölgelerin Azerbaycan toprağı olarak kabul edildiğini ilan etmiştir. Ermenistan ise Karabağ Ermenilerinin “self-determinasyon” hakkını savunmuş, fakat bu iddia uluslararası toplumda kabul görmemiştir.

Savaş, Azerbaycan'ın stratejik öneme sahip Şuşa kentini geri almasıyla Ermenistan ile 10 Kasım 2020 tarihinde Rusya arabuluculuğunda yapılan bir ateşkes anlaşması ile sona ermiştir. Üçlü Bildiri olarak da ifade edilen bu anlaşma (10 Kasım 2020) ile Ermenistan, işgal ettiği Ağdam, Kelbecer ve Laçın’dan çekilmeyi kabul etmiş; Rus barış gücü geçici olarak bölgede konuşlandırılmıştır. Bildirinin 9. maddesi, Azerbaycan ile Nahçıvan arasında Zengezur koridorunun açılacağı ifade edilmiştir.

^{İkinci Dağlık Karabağ Savaşı 10 Kasım 2020'de Azerbaycan'ın Büyük Ölçüde İşgal Altındaki Topraklarını Geri Almasıyla Sonuçlandı (AA)}

Siyasi Arka Plan

1991 Yılında kurulan Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti, 1920 yılında Sovyet Birliği topraklarına katılmıştır. 1991 yılında Sovyet birliğinin dağılmasıyla Azerbaycan bağımsızlığına kavuşmuştur. 1992 yılında Dağlık Karabağ Cumhuriyeti yalnızca Ermenilerin katıldığı referandum ile bağımsızlığını ilan etmiştir. Ancak hiçbir ülke, Dağlık Karabağ Cumhuriyeti’nin bağımsızlığını tanımamıştır. Resmi olarak Azerbaycan’a bağlı olan bölge ve etrafında bulunan 7 şehir, I. Karabağ savaşıyla Ermenistan tarafından işgal edilmiştir. İşgalin ardından 2 devlet arasından Karabağ sorunu ortaya çıkmıştır. Azerbaycan topraklarının %20’sini kaplayan bölgede yaşanan sorunlar Azerbaycan’ın dış politikasında etkili faktörler arasında yer almıştır. 1992 yılından beri süregelen Azerbaycan ve Ermenistan arasında oluşan Karabağ sorunu 2020 yılında Azerbaycan’ın bölgeye savaş açması ile yeni bir boyut kazanmıştır.

Savaşın Başlama Nedenleri

• Ermenistan’ın müzakereleri çıkmaza sürükleyen tutumu ve yeni toprak talepleri,
• Temmuz 2020’de Tovuz’da yaşanan sınır çatışmaları,
• Ermenistan’ın cephe hattına yoğun askeri yığınak yapması,
• 27 Eylül 2020’de Azerbaycan sivil yerleşimlerine ağır topçu saldırıları.

Bunun üzerine Azerbaycan, karşı taarruz başlatmış ve sıkıyönetim ile kısmi seferberlik ilan etmiştir.

Harekatın Seyri

Azerbaycan kuvvetleri özellikle güney cephesinde hızlı ilerleme kaydetmiştir. Cebrayıl, Füzuli, Zengilan ve Kubadlı şehirleri ile birçok köy kısa sürede kontrol altına alınmıştır. İnsansız hava araçları ve hassas güdümlü mühimmatın yoğun kullanımı, Ermenistan’ın savunma hatlarını etkisiz kılmıştır.

Kuzey cephede sınırlı çatışmalar yaşanırken, asıl stratejik kırılma güneyden kuşatma harekâtıyla sağlanmıştır. Ekim ayı sonunda Azerbaycan ordusu Laçın koridorunun güneyine yaklaşarak bölgenin dış dünyayla bağlantısını tehdit etmiştir.

Savaşın dönüm noktası, Kasım 2020’de Şuşa Muharebesi olmuştur. Özel birliklerin sarp arazide yürüttüğü piyade taarruzu sonucunda Şuşa’nın ele geçirilmesi, hem askeri hem de moral açıdan belirleyici olmuştur. Şuşa’nın düşmesiyle Ermenistan ordusunun direnci kırılmış, başkent Hankendi doğrudan tehdit altına girmiştir.

^{İkinci Dağlık Karabağ Savaşı Sonucu Oluşan Siyasi Harita (AA)}

Savaş Seyrinde İnsansız Hava Araçları

27 Eylül 2020 yılında başlayan II. Dağlık Karabağ Savaşı toplamda 44 gün sürerek 10 Kasım 2020 tarihinde Azerbaycan’nın galibiyeti ile sonuçlanmıştır. Azerbaycan’nın envanterine bakıldığında, sahada 2 farklı insansız hava aracı kullandığı görülmektedir. Bunlardan ilki İsrail yapımı olan Kamikaze IAI Harop İHA’lardır. Ancak genel olarak raporlar incelendiğinde hedefi görüntüleyen kamikaze insansız hava araçları anlatılırken, hedefi yok eden, saha keşif, görüntüleme yapan ve sahada rol değiştirici olarak Türk üretimi olan Bayraktar TB2 insansız hava araçları öne çıkmaktadır.

44 gün süren savaşta Türkiye’nin müttefiki olduğu Azerbaycan’a tedarik ettiği insansız hava araçlarının bölgede rol değiştirici olduğu ve Azerbaycan’nın zaferinde önemli katkı sunduğunu aktarmaktadır. Savaşın sürdüğü günlerde^【1】 Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev'de France 24 kanalına verdiği röportajda, muhabirin “Kaç tane Türk İHA’nız var?” sorusuna karşılık gülerek, “Yeterince var” cevabıyla bu konuyu dünya gündeme taşımıştır. Röportajın devamında Türk İHA’larının çatışma alanında fark oluşturduğunu ve İHA’ların Ermeni güçlerine ait 1 milyar dolar askeri teçhizatı imha ettiğini belirtmiştir.^【2】 

Azerbaycan savunma bakanlığı savaş dönemi boyunca insansız hava araçlarının imha ettiği konvoy, askeri teçhizatın görüntüleri kamuoyuna açık bir şekilde yayınlamıştır.^【3】 X sosyal medya platformu üzerinden “Azerbaycan Savunma Bakanlığı” (25/10/2020) paylaşımı ile “Düşmanın 6 adet D-30 ve 1 adet D-1 obüsü, 2 adet BMP piyade savaş aracı, 1 adet oto aracı ve çok miktarda mühimmat imha edildi.” İfadelerine karşılık video paylaşmıştır.^【4】 Uzmanlar servis edilen görüntülerin çoğunun Bayraktar TB2 ile çekildiği görüşündedir.^【5】 

^{Azerbaycan Savunma Bakanlığı'nın X Platformu Üzerinden Yaptığı Paylaşım}

Bakanlık savaş dönemi boyunca insansız hava araçlarının imha ettiği konvoy, askeri teçhizatın görüntüleri kamuoyuna açık bir şekilde yayınladığı görülmektedir.^【6】 Forbes dergisinde yayınlanan değerlendirmede, savaşın başladığı 27 Eylül 2020 itibariyle savaşta 200 tank ve zırhlı araç, 300 zırhsız araç, radar sistemi ve füze fırlatma sisteminin imha edildiği geçmektedir. 44 gün süren savaşta bu kadar teçhizat ve demirbaşı yok edebilmek, yeni savaş sisteminde olan insansız hava araçlarının geleneksel savaş yapısını kökten değiştirdiğini vurgulamaktadır.^【7】 

İlham Aliyev yaptığı açıklamada, yaklaşık 250 tank, 50 piyade savaş aracı ve dört Rus yapımı S-300 füze savunma sistemi ile 198 kamyon ve 17 kundağı motorlu topçu birimi dahil olmak üzere imha edilen ermeni ekipmanlarından bahsetmiştir.^【8】 Ayrıca ORYX tarafından Azerbaycan ve Ermenistan’ının tahmini kayıpları şeklinde bir makale yayınlanmıştır. Makale incelendiğinde, Türk üretimi olan Bayraktar TB2 tarafından birçok imha edilen teçhizat olduğu görülmektedir^【9】 . Kayıtlara göre, 185 T-72 tankı; 90 zırhlı savaş aracı; 182 top; 73 çok namlulu roketatar; Tor sistemi ve beş S-300 dahil 26 yerden havaya füze sistemi; 14 radar veya sinyal bozucu; bir SU-25 savaş uçağı; dört insansız hava aracı ve 451 askeri aracı imha edilmiştir.^【10】  “Sputnik Azerbaycan” yayınladığı raporunda Ermenistan’ın kayıplarını şu şekilde özetlemiştir.

^{2. Karabağ Harekâtında Kullanılan Araçlar 【11】 【12】} 

Ermenistan Savunma Politikası Planlama Birimi Başkanı Zhirayr Amirkhanyan’a göre savaşta Azerbaycan’nın Ermenistan’a karşı teknolojik üstünlüğü olduğunu ve özellikle sahada kullanılan insansız hava araçlarının ilk bakışta Ermeni teçhizatına kayıp verilmesinde önemli rol oynadığını aktarmıştır.^【13】 Ermenistan’nın sahip olduğu eski Rus donanımları karşısında, Azerbaycan’nın kullandığı Türk insansız hava aracı ve diğer IAI Harop kamikaze insansız hava aracı Ermeni ordusunu kademeli olarak imha etmiştir.^【14】 IAI Harop İHA’ların aksine Bayraktar TB2 insansız hava aracı sistemi birden fazla kullanımı olduğu için savaş alanında daha fazla verim sağladığı görülmektedir. “Foreign Affairs” dergisinde yayınlanan makalede, insansız hava araçlarının silahlı çatışmaları ‘cazip ve ucuz’ hale getirdiği aktarılmaktadır.^【15】 

Azerbaycan’nın Türkiye’den aldığı Bayraktar TB2’ler sayesinde, karşı hatta bulunan tanklar ile karadan havaya atılan uçaksavarlara karşı etkin olarak kullanılmıştır. Çok sayıda karşı mevziiyi yok etmiş ve Azerbaycan’nın üstünlüğü elinde tutmasında kilit rol oynamıştır.^【16】 

CSIS’te^【17】  yayınlanan Shaan Shaikh ve Wes Rumbaugh’un raporunda, insansız hava araçları oyunun kurallarını değiştiriyor ifadelerine yer verilmiştir. Genel savaş yapısı incelediğinde insansız hava araçları teknolojisinin gelişmesi ile tank döneminin sonuna yaklaşıldığını sorusu ortaya çıkmaktadır. İnsansız hava araçları sahada gösterdiği yüksek performans ile Karabağ’da bulunan hava savunma sistemlerinin insansız hava araçlarına karşı savunulmasının imkânsız olduğunu göstermiştir.^【18】 

Savaş dönemi incelendiğinde, İHA ve SİHA sistemlerinin bu kadar öne çıkması, saldırı görevinde gösterdiği yüksek performanstan kaynaklıdır. Savaş alanında bu sistemlerin imha ettiği teçhizatlar arasında özellikle ‘Balistik Füze Fırlatma Aracı’ olduğu vurgulanmaktadır. Gerçekleşen bu olay, bir insansız hava aracının balistik füzeye karşı gerçekleştirdiği ilk belgelenmiş sonuç olarak kayıtlara geçmiştir

Savaşın İncelemesi

II. Dağlık Karabağ Savaşı incelendiğinde, Azerbaycan'ın düşmanlarına karşı teçhizat olarak daha gelişmiş olduğu görülmektedir. Kaynaklarda, Dağlık Karabağ bölgesinde olan hava savunma sisteminin Ermenistan’dakinden daha güçsüz olduğu anlatılmaktadır. Eski sistemlerin güçlü bir radar yapısı bulunmadığından bölgede uçan insansız hava araçlarını sistem görememektedir. Rus askeri uzman Viktor Murakhıvsky yaptığı açıklamada Azerbaycan’nın savaş uçağı kullanmadığını aktarmaktadır. ^【19】  Sahada, savaş uçağı kullanmadan insansız hava araçları ile Azerbaycan’nın sağladığı başarı kamuoyunda dikkat çekmiştir. Savaş sonrasında ABD ordusunun stratejistleri için netleşen bir olgu vardır, o da askerleri avlamak her zamankinden daha kolay hale gelmesi ve bunu yapmanın ucuz olmasıdır.^【20】 İnsansız hava aralarının başarısından sonra dünya genelinde savaşa karşı bakış açıları değişmiş ve daha fakir ülkelerin kendilerine çoğunlukla hazır bir hava kuvveti satın alınabileceği olmuştur.^【21】 

İnsansız hava arçlarının sahada olması yeni savaş düzenini ortaya koymuştur. Bu insansız hava araçlarının maliyet açısından uygun oluşu ve sahada gösterdiği üstün performansı sayesinde yeni savaş algısında stratejik bir devrim yaptığını göstermektedir. Azerbaycan zayıf bir hava kuvvetine sahip olmasına karşın insansız hava arçlarının kullanımı ordu için radikal bir gelişme olmuştur.^【22】 

İnsansız hava araçları, II. Dağlık Karabağ Savaşında gösterdiği üstün başarı sayesinde dünya gündeminde geleneksel muharebeye karşı algıları değiştirmiştir. Gelişen teknolojinin savaş alanında oluşturduğu etkiyle, hava savunması gelişmemiş olan bir ülkenin bile insansız hava aracı teknolojisi ile nasıl öne çıkabileceği kanıtlanmıştır. II. Dağlık Karabağ Savaşı’nda Azerbaycan zaferinin en büyük kaynağı insansız hava aracı sistemlerine aittir. Nitekim savaşın ardından Avrupa Dış İlişkiler Konseyi üyesi Gustov Gresssel, orduların İHA sistemlerine karşı zayıflıklarına dikkat çekerek modern bir savaşta Ermeni ordusunun başına gelenler kadar kötü bir durumda kalacaklarını ifade etmiştir.^【23】 

Makaleler incelendiğinde, Türk insansz hava aracı sahada rol değiştirici olarak nitelendirilmektedir. “The Jamestown Foundation”da yayınlanan makalede, Türkiye’nin insansız hava aracı akımı artık Azerbaycan’a taşınıyor ve Karabağ’da taktik oyun değiştirici oluyor. Savunma ekonomisi açısından, Baykar’ın Bayraktar TB2’si, şimdiye kadar İsrail’in egemenliğinde olan Azerbaycan silah pazarında sağlam bir yer ediniyor.” İfadeleri yer almaktadır.^【24】 

Savaş Sonrası Dönem

10 Kasım 2020’de Azerbaycan, Ermenistan ve Rusya arasında imzalanan Üçlü Bildiri ile İkinci Karabağ Savaşı sona ermiştir. Anlaşma uyarınca Azerbaycan, savaşta elde ettiği bölgeleri muhafaza etmiş; Ermenistan, Ağdam, Kelbecer ve Laçın illerinden belirlenen takvim çerçevesinde çekilmeyi kabul etmiştir. Rusya Federasyonu, yaklaşık 2000 askerlik bir barış gücü birliğini geçici olarak Dağlık Karabağ’ın bazı kısımlarına yerleştirmiştir. Böylece bölgede yeni bir güvenlik düzeni oluşmuştur.