“Acem Kızı”, sözlü gelenekte farklı varyantlarıyla Orta Anadolu ve Çukurova bölgelerine mal edilen; söz, ezgi ve “hikâye” katmanlarıyla kuşaktan kuşağa aktarılan bir Türk halk türküsüdür. 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren özellikle radyo ve plak aracılığıyla geniş kitlelere ulaşarak kamusal bellekte yer edinmiş, TRT repertuarında ise Kırşehir yöresine kayıtlı hale gelmiştir. Ancak türkünün çıkış bağlamı, kaynak kişisi ve sözlerin ilk dizilişi etrafında farklı rivayetler ortaya çıkmıştır. Konuya ilişkin akademik çalışma, repertuar künyeleri ve icra dökümleri birlikte incelendiğinde türkünün hem Orta Anadolu hem de Çukurova çevresinde izler bıraktığı; “şano/şanova” söyleyişi etrafındaki varyantların metinleşmeye doğrudan yansıdığı; TRT kayıtlarında yer alan çekirdek metnin sahadaki daha uzun varyantlardan bir seçme olduğu görülmüştür.
Neşet Ertaş - Acem Kızı (Youtube-Bayar Müzik)
Türkünün Sözleri
Çırpınıp da şanova’ya çıkınca
Eğlen şanova’da kal acem kızı
Uğrun uğrun kaş altından bakınca
Can telef ediyor gül acem kızı
Seni seven oğlan neylesin malı
Yumdukça gözünden döker mercanı
Burun fındık ağzı kahve fincanı
Şeker mi şerbet mi bal acem kızı
Ad, Söyleyiş ve Ana Dize Üzerine
Türkünün tanınmasını sağlayan ilk dize “Çırpınıp da şano(ya)’ya çıkınca” şeklinde farklı yazıma dönüşmüş ve özellikle “şanova/şamova” biçimleriyle de yaygınlaşmıştır. Alan yazısında “şano”nun sahne anlamına geldiği, “şanova” biçiminin ise sonraki dönemlerde sözlü aktarım ve kayıt süreçlerinde yerleştiği belirtilmiştir. Bu saptama hem metin içi açıklamalar hem de sözlük atfı ile desteklenmiştir.
Yapısal ve Müzikal Özellikler
TRT Türk Halk Müziği repertuvar künyelerinde parça Acemkürdi dizisi üzerinde ve 15/8 usulde kayda geçirilmiştir. Karar sesi ile bitiş sesinin “la” olduğu, ses alanının on sese yayıldığı bilgisi bulunmuştur. Bu teknik künyeler türküdeki ritmik akış ile ezgisel seyri açıklayan temel verileri sunmuştur.
Repertuar Künyesi ve Derleme Bilgileri
Repertuar No 1398 olarak kayıtlı eser Kırşehir yöresi altında görünmüş, kaynak kişi olarak “Çekiç Ali”, derleyen ve notaya alan olarak “Osman Özdenkçi” gösterilmiştir. Bu durum, yaygın icra hattının özellikle Orta Anadolu bağlantısını güçlendirmiştir. Aynı zamanda türküye dair “şano” açıklaması repertuar notunda ayrıca vurgulanmıştır.
Acem Kızı (Türküpedia)
Söz Varyantları ve Metin Çekirdeği
TRT’de ve yaygın icralarda yer bulan çekirdek metin iki dörtlükten oluşan kısa bir versiyon olarak dolaşıma girmiştir. Buna karşılık sahada kayda geçen uzun varyantlarda coğrafya, benzetmeler ve “Acem Kızı”na doğrudan hitap içeren mısraların sayısının arttığı, “Amerika, Avrupa, İngiliz, Fransız, Belçika, Alman” gibi çağrışım yüklü dizelerin bir bölümünün bu uzun varyantlarda yer aldığı tespit edilmiştir. Dijital platformlarda görülen söz dökümleri ile repertuar künyeleri yan yana okunduğunda kısa sürümün bu uzun dizilimden seçilerek sabitlendiği anlaşılmıştır. “Telef etmek”in “yok etmek/öldürmek”, “mercan”ın “gözyaşı” karşılığıyla açıklanması, varyantların anlam katmanlarını izah eden sözlük notu olarak dikkat çekmiştir.
Anlatılar: Çukurova Hattı ve Âşık Hüseyin
Çukurova ve Kahramanmaraş çevresinde yapılan derlemeler ve bölge hafızası, türkünün Tenecioğlu Âşık Hüseyin’le ilişkisini öne çıkarmıştır. Bu anlatıya göre türkü, Ceyhan’daki bir eğlence mekânında “şano”da sahneye çıkan “Acem Kızı”na doğaçlama olarak söylenmiş, daha sonra farklı dörtlüklerle genişleyen bir şiir-icra bütününe dönüşmüştür. Araştırma yazıları, bölgesel sözlü tanıklıklar ve yerel kaynaklar bu hattı birbirini tamamlayacak şekilde aktarmıştır. Ayrıca türkü literatüründe bazı dörtlüklerin “tapşırma” geleneği ile Âşık Hüseyin’e bağlandığı vurgusu yapılmıştır. Bu okumaya göre eserin sonraki yıllarda başka icracı ve derleyiciler üzerinden yaygınlaşması, ilk söyleyenin adının sahne dışına çekilmesine yol açmıştır.
Anlatılar: Orta Anadolu Hattı ve Yusuf Cöke (Selli Yusuf)
Orta Anadolu ekseninde ise türkü, Kırşehir-Kırıkkale havzasında müzisyen Yusuf Cöke’nin bir İranlı gösteri topluluğunu izlemesiyle doğan bir “seyir ve esin” öyküsüne bağlanmıştır. Bu anlatıda “Acem Kızı” adı, sahnede izlenen ve ismi bilinmeyen genç kadına yöneltilen genel bir hitap olarak kullanılmıştır. İcracılar ve yöre müzisyenleri üzerinden aktarılan bu rivayet, repertuvar künye bilgilerindeki Kırşehir bağlantısıyla da birleşmiştir. Saha notlarında, usul ve dizi özelliklerinin Orta Anadolu form geleneğiyle uyumluluğu ayrıca not edilmiştir.
Yayılma, Kayıt ve Yaygın İcra
Türkü 20. yüzyıl ortasından itibaren mahallî sanatçı kayıtları ve Ankara Radyosu programlarıyla geniş dinleyiciye taşınmış, 45’likler ve daha sonraki seçkiler aracılığıyla dolaşıma yerleşmiştir. 1990’lar sonrası dijital ve platform bazlı görünürlüğü artmış, icralar arasında standardı TRT çekirdek metni belirlemiştir. Dijital müzik servislerinde türkü Neşet Ertaş diskografisi içinde 1990’ların sonundaki albüm dizilimlerinde yer almıştır.
Sahiplik ve Atıf Tartışmaları
Türkünün kime ait olduğu hususunda iki ana eğilim belirginleşmiştir: Çukurova merkezli okumalar Âşık Hüseyin’i, Orta Anadolu merkezli okumalar ise Yusuf Cöke hattını işaret etmiştir. Repertuar künyesinin Kırşehir’e dayanması, kaynak kişi ve derleyici adlarının bu yörede konumlanması Orta Anadolu lehine bir arşiv kaydı üretmiş; buna karşılık Çukurova’da hikâyeli türkü geleneği içinde Âşık Hüseyin’e bağlanan hatırat ve alan bilgisi türkü-yakan öznenin bu bölgede görüldüğünü savunmuştur. Sözlü tarih ve yazılı kayıtların birlikte okunmasıyla eserin Âşık Hüseyin’e ait olduğu yönünde bir değerlendirme gerekçelendirilmiştir.
Metinleşme, Dolaşım ve “Şano/Şanova” Düğümü
Türkünün kısa sürümünde ilk dize “şano/şanova” ayrımıyla farklı yazımlara bürünmüştür. “Şano”nun sahne karşılığında kullanıldığı, “şanova/şamova”nın ise rivayet ve kayıt süreçlerinde yer adıymış gibi anlaşılarak metne sızdığı not edilmiştir. Repertuar notları bu ayrımı dilsel bir açıklamayla kayıt altına almıştır. Aynı ayrım, türkü sözlerinin dijital ortamdaki dökümlerinde de gözlenmiştir.
İcra Pratiği ve “Havalandırma” Geleneği
Âşıklık geleneğinde belirli ezgi kalıpları (hava) üzerinde yeni sözlerin söylenmesi ve türkülerin bu kalıplarla yayılması, “Acem Kızı”nın dolaşımını anlamaya imkân vermiştir. Kırşehir’de “havalandırmak” tabirinin bir türküyü sahnede/sohbette söyleyişe işaret ettiği, aynı metnin Çukurova’da başka bir havada icra edildiği saha aktarımlarında kaydedilmiştir. Bu farklılıklar, türkü metninin bölgeden bölgeye hem ezgi hem de dize kadrosu bakımından değişmesine yol açmıştır.
Söz İçi Kültür Unsurları ve Terimler
Metinde yer alan bazı kelimeler bölgesel/geleneğe özgü anlamlarıyla açıklanmıştır. “Telef etmek” ölüm/yok oluş, “mercan” gözyaşı karşılıklarıyla verilmiş; böylece dize içindeki duygusal yoğunluğun sözlük karşılıkları gösterilmiştir. Bu tür açıklamalar, türkü sözlerinin bugünkü okur/dinleyici tarafından anlaşılmasını kolaylaştırmıştır.
Görsel ve Belgeler
Çevrimiçi repertuar kütüphanelerindeki türkü sayfalarında hem söz çekirdeği hem de uzun varyantlardan seçmeler, künyeler ve kavram açıklamaları bir arada sunulmuştur. İlgili sayfaların görsel içeriklerine eşlik eden notlar, “Acem Kızı” başlığının ansiklopedik bir madde gibi bütünleşik okunmasına imkân tanımıştır.
Alternatif Popüler Hikâye Anlatımları
Bazı güncel metinlerde türkü, “Ali” ve “Acem kızı” kişileri etrafında kurgulanan bir menkıbe dilinde yeniden anlatılmış, ilk dize “şan ovaya/hanova” biçimlerine ayrılan yazımlarla yer değiştirmiştir. Bu tür anlatılar, sahadaki varyant zenginliğinin güncel/edebî formlara taşınmış örnekleri olarak kayıt altına alınmıştır.
Dijital ve Platform Tabanlı Görünürlük
Türkünün sözleri ve güncel icra örnekleri dijital sözlük/lyrics sitelerinde ve müzik akış platformlarında erişilebilir durumda bulunmuştur. Bu kayıtlar, repertuar çekirdeğinin kısa sürüm olarak sabitlendiğini ve türkü başlığının albüm derlemeleri içinde 1990’lar sonuna tarihlenen dizilimlerde yer aldığını göstermiştir.
“Acem Kızı”nın iki temel anlatı ekseninde (Çukurova/Âşık Hüseyin ve Orta Anadolu/Yusuf Cöke) anlam kazandığı, repertuar künyesinin Orta Anadolu’yu, yerel sözlü hafızanın ise Çukurova’yı işaret ettiği görülmüştür. “Şano/şanova” ayrımı hem dil tarihi hem de sözlü-yazılı aktarım pratikleri açısından belirleyici bir düğüm noktası oluşturmuştur. Müzikal künyeler ve usul-dizi verileri türkü formunun Orta Anadolu icra gelenekleriyle uyumlu bir çerçevede seyrettiğini göstermiştir.
