Ağri ili, Türkiye’nin Doğu Anadolu Bölgesi’nde yer almakta olup, tarih boyunca çeşitli uygarlıklara ev sahipliği yapmış bir bölge olarak dikkat çekmektedir. Coğrafi konumu itibariyle, Asya ve Anadolu arasındaki geçiş yolları üzerinde bulunması nedeniyle tarih boyunca pek çok kavmin ve devletin ilgisini çekmiştir.
Tarihçe
Ağri'nın bilinen en eski sakinleri Hurriler olup, bu kavim M.Ö. 1340-M.Ö. 1200 yılları arasında bölgeye yerleşmiş ancak uzun süre kalamamıştır. Daha sonra Urartular, Van Gölü’nün kuzey ve kuzeydoğusunda yayılma politikası izleyerek Ağri topraklarına kadar ilerlemişlerdir. Urartu Krallarından Menua (M.Ö. 810-M.Ö. 786) döneminde bölgeye yönelik seferler düzenlenmiş olup, Ağri Dağı yamaçlarında ele geçirilen Urartu yazıtları bu hakimiyetin kanıtı olarak gösterilmektedir.
Urartuların zayıflamasını takiben M.Ö. 7. yüzyılda Kimmerler bölgeye gelmiş, ancak kalıcı bir hâkimiyet kuramamışlardır. Daha sonra Medler, Asur Devleti’nin yıkılması ile Ağri ve çevresini topraklarına katmış, Persler ise Medler’i ortadan kaldırarak Ahameniş İmparatorluğu'na bölgeyi dahil etmişlerdir. M.Ö. 331 yılında Büyük İskender'in Pers Kralı III. Darius'u yenmesiyle Anadolu'ya yönelik Helenistik etkiler görülmeye başlamıştır.
Roma ve Bizans dönemlerinde bölge, çeşitli el değiştirmeler yaşamıştır. M.S. 7. yüzyılda Hz. Osman döneminde İslam orduları Ağri ve çevresini fethetmiş, ancak Abbasiler döneminde Bizans ile müadele devam etmiştir. 1071 Malazgirt Savaşı sonrasında ise Selçuklular bölgeyi kontrol altına almış ve türkleşme süreci başlamıştır.
Moğol, Akkoyunlu ve Osmanlı Dönemleri
13.yüzyılda Moğollar bölgeyi istilaya uğratıp kontrol etmeye başlamıştır. Ardından Celayirliler ve İlhanlılar bölgeye hâkim olmuş, hatta İlhanlılar bazı zamanlar kurultaylarını Ağri Dağı eteklerinde yapmıştır. 15. yüzyılın başlarında Karakoyunlular ve Akkoyunlular bölgede önemli bir siyasi güce sahip olmuştur. 1514 yılında Yavuz Sultan Selim’in Şah İsmail’e karşı düzenlediği Çaldıran Savaşı sonrasında bölge Osmanlı Devleti’nin kontrolüne geçmiştir.
Osmanlı döneminde bölge çeşitli sancaklara bağlı olarak idare edilmiş, Van ve Erzurum eyaletleri arasında el değiştirmiştir. 19. yüzyılda Osmanlı-İran savaşları bölgenin stratejik önemini daha da artırmıştır. 1828-1829, 1854-1856 ve 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşlarında Ağri, kısa süreli Rus işgaline uğramıştır.
Cumhuriyet Dönemi
Cumhuriyetin ilanı sonrasında, 1927 yılında Ağri il merkezi olmuş, 1938 yılında ise ismi Karaköse'den Ağri olarak değiştirilmiştir. Bu isim değişikliği, bölgedeki en büyük coğrafi oluşum olan Ağri Dağı'ndan esinlenerek yapılmıştır.
Coğrafi Yapı
Ağırı ili, Türkiye’nin Doğu Anadolu Bölgesi’nde yer almakta olup, özellikle morfolojik, hidrografik ve iklimsel özellikleriyle dikkat çeken bir yapıya sahiptir. Coğrafi konumu itibariyle kuzeyde Kars ve Iğdır, batıda Erzurum ve Muş, güneyde Bitlis ve Van, doğuda ise İran ile sınır oluşturmaktadır. Yüzölçümü 11.099 km² olan Ağırı ili, Türkiye yüzölçümünün yaklaşık %1,4’ünü kaplamaktadır. Deniz seviyesinden ortalama 1640 metre yükseklikte bulunan Ağırı, genel olarak dağlık ve engebeli bir araziye sahiptir.
Topografya ve Jeolojik Yapı
Ağırı'nın topoğrafinin büyük bir kısmı dağlardan oluşmaktadır. İl topraklarının %46’sı dağlık alanlar, %29’u ovalar, %18’i platolar ve %7’si yaylalardan oluşmaktadır. Ağırı ili, Alp-Himalaya volkanik kuşağının etkisi altındadır ve bölgede volkanik dağlar yaygındır. Büyük Ağırı Dağı (5.137 m) ve Küçük Ağırı Dağı (3.896 m) ilin en dikkat çekici yüksek alanlarıdır. Bunun yanı sıra Tendürek Dağı (3.533 m), Süp han Dağı (4.049 m) ve Kösedağ (3.340 m) bölgedeki önemli yüksek alanlardandır. Tendürek Dağı, aynı zamanda Türkiye'nin en aktif yanardağlarından biri olarak bilinmektedir.
Ağırı ilinin jeolojik evrimi dört temel dönemde incelenmektedir. Paleozoik dönemde şekillenen bölgede, Kretase döneminde ofiyolitli melanj oluşmuş ve bu dönemde kumtaşı, kireçtaşı ve tülflerden oluşan yapılar öne çıkmıştır.
Ovalar ve Akarsular
Ağırı ilindeki ovalar genellikle fay hatları ve dağlarla sınırlanmış olup geniş bir alan kaplamamaktadır. En önemli ovalar Ağırı Ovası, Eleşkirt Ovası, Patnos Ovası, Doğubayazıt Ovası ve Tutak Ovası'dır. Bu ovalar tarım ve hayvancılık açısından önem arz etmekte olup, tahıl, şeker pancarı ve yem bitkilerinin yetiştirildiği alanlardır.
Bölgedeki en büyük akarsu Fırat Nehri’nin ana kollarından biri olan Murat Nehri’dir. Murat Nehri, Diyadin'den doğan akarsuların Aladağ ve Muratbaşı Dağı'ndan gelen kollarıyla birleşerek Eleşkirt ve Malazgirt ovalarına doğru akışmaktadır.
İklim ve Bitki Örtüsü
Ağırı ilinde kara iklimi hakimdir. Yazlar sıcak ve kurak, kışlar soğuk ve sert geçmektedir. Yıllık ortalama sıcaklıklar 6,2–9,2 °C arasında değişim göstermektedir. En yüksek sıcaklık 39,9 °C (Ağustos), en düşük sıcaklık ise -45,6 °C (Ocak) olarak kaydedilmiştir. Kar yağışlı gün sayısı ortalama 44,8 olup, kar örtüsü yaklaşık 116,8 gün boyunca yerde kalmaktadır.
Bölgenin bitki örtüsü genellikle bozkır steplerinden oluşmaktadır. İklim koşulları nedeniyle ormanlık alan yok denecek kadar az olup, dağlar ve ovalar genel olarak otsu bitkilerle kaplıdır. Bozkır ekosistemi en çok Eleşkirt, Ağırı merkez ve Yukarı Murat Irmağı bölgelerinde yoğunluk kazanmaktadır.
Kaplıcalar ve Termal Kaynaklar
Ağırı ili termal kaynaklar bakımından zengin olup, Diyadin ilçesinde bulunan kaplıcalar 75 °C'ye kadar ulaşan su sıcaklıklarıyla dikkat çekmektedir. Termal sular çeşitli rahatsızlıklara iyi geldiği belirtilerek hem yerel halk hem de ziyaretçiler tarafından kullanılmaktadır.
Ekonomik Yapısı
Ağırı ili, ekonomik yapısı ağırlıklı olarak tarım ve hayvancılığa dayanan bir bölge olup, sanayi ve madencilik faaliyetleri görece sınırlı bir gelişme göstermektedir. Bölgenin ekonomik potansiyeli, doğal kaynaklar, iklim şartları ve coğrafi yapıyla yakından ilişkilidir.
Tarım
Ağırı ilinin temel ekonomik faaliyetlerinden biri tarımdır. Ancak, dağlık ve engebeli arazi yapısı nedeniyle tarıma elverişli alanlar sınırlıdır. Toplam tarım arazisinin kısıtlı olmasına rağmen, bölgede buğday, arpa ve şeker pancarı gibi dayanıklı tahıl ürünleri yetiştirilmektedir. Bunun yanı sıra Murat Suyu bataklığı civarında pamuk, kendir, pirinç, mısır ve çavdar yetiştirilmektedir. Sulanabilir arazinin sınırlı olması tarımsal verimliliği azaltmaktadır. Bu nedenle, Doğu Bayezid, Patnos ve Tutak ovalarında sulama projeleri geliştirilmektedir.
Hayvancılık
Bölgenin en önemli ekonomik faaliyetlerinden biri hayvancılıktır. Tarıma elverişli alanların sınırlı olması ve geniş otlakların bulunması nedeniyle hayvancılık önemli bir gelir kaynağıdır. Koyun yetiştiriciliği en yaygın hayvancılık faaliyetidir. Bunun yanı sıra sığır, manda ve kğçükbaş hayvan yetiştiriciliği de yapılmaktadır.
Geniş meralar ve yaylalar hayvancılık faaliyetleri için uygun ortam sağlamaktadır. Göçebe hayvancılık, özellikle kırsal alanlarda yaygın bir uygulama olarak devam etmektedir. Hayvansal ürünler arasında et, süt ve yün önemli bir yere sahiptir.
Madencilik
Ağırı ilinde madencilik faaliyetleri sınırlı olmakla birlikte, bazı maden yatakları tespit edilmiştir. Bölgede asbest, kükürt, ponza taşı, tuz, maden suyu, sıcak su kaynakları, çimento hammaddesi, kireç, tuğla ve kiremit yapımında kullanılan malzemeler bulunmaktadır. Ayrıca Eleşkirt bölgesinde linyit yatakları tespit edilmiş olup, bu kaynakların ekonomik değeri ve işlenebilirlik düzeyi sınırlıdır.
Sanayi ve Ticaret
Sanayi sektörü bölgede yeni gelişmekte olup, ağırlıklı olarak tarım ve hayvancılık ürünlerinin işlenmesine dayanmaktadır. Ağırı'daki başlıca sanayi tesisleri arasında 1984 yılında faaliyete geçen şeker fabrikası, Doğu Bayezid Yem Fabrikası, Ağırı Tuğla Fabrikası, Et-Balık Kurumu Kombinası, peynir ve tereyağı fabrikaları, un fabrikaları ve halı-kilim atölyeleri yer almaktadır.
Bölgede tiftik işi öne çıkmakta olup, tiftikten yapılan başlıklar, eldivenler ve atkılar geleneksel el sanatlarının bir parçasıdır. Ayrıca, Doğu Bayezid, Karaköse ve Taşlıçay bölgelerinde kilim ve halı dokumacılığı yaygındır. Bu ürünler iç ve dış pazarlara sunulmakta olup, bölgesel ticarette önemli bir yere sahiptir.
Enerji ve Ulaşım
Enerji sektörü bölgede gelişme aşamasındadır. Diyadin hidroelektrik santrali ile Patnos ve Şekerovasi barajları için projelendirme çalışmaları sürmektedir. Bu projeler, tarımsal sulama kapasitesini artırmak ve enerji ihtiyacını karşılamak amacıyla planlanmaktadır.
Ağırı ili, Türkiye ile Asya arasında stratejik bir kara yolu bağlantı noktasındadır. Trabzon-Erzurum-Tebriz yolu bölgenin en önemli kara yolu hattı olup, bu hat üzerinde bulunan Gürbulak Sınır Kapısı, Türkiye- İran arasındaki ticari geçiş noktalarından biridir. Bunun yanı sıra, Ağırı-Patnos-Van ve Ağırı-Doğu Bayezid-Iğdır-Kars yolları da bölgede ulaşım ağını oluşturan önemli güzergahlardır. Kış aylarında bölgeye yoğun kar yağışı düştüğü için ulaşım zaman zaman aksayabilmektedir.
Demografik Yapı
Ağırı ili, yüzölçümü bakımından Türkiye’nin 26. büyük ili olmasına rağmen, nüfus yoğunluğu düşüktür. ADNKS verilerine göre ilde toplam nüfus 500.000’in üzerinde olup, nüfus yoğunluğu Türkiye ortalamasının altında seyretmektedir. İlin nüfus artış hızı, bölgede yaşanan ekonomik ve sosyal dinamiklere bağlı olarak değişkenlik göstermektedir.
Kentleşme oranı son yıllarda artış göstermekte olup, nüfusun büyük bir kısmı kırsal alanlarda yaşamaya devam etmektedir. Kent nüfusunun artmasında, ekonomik sebeplerle kırsaldan kentlere olan iç göçlerin etkili olduğu gözlemlenmektedir.
Göç Hareketleri
Ağırı ili, yüksek oranlı göç veren illerden biri olup, nüfus hareketliliği ağırlıklı olarak ekonomik koşullara bağlıdır. Tarım ve hayvancılığın temel geçim kaynağı olduğu bölgede, sanayi ve istihdam olanaklarının sınırlı olması nedeniyle göç hareketleri daha çok büyük şehirlere yönelik olmaktadır.
Göç eden nüfus genellikle İstanbul, İzmir, Ankara ve Bursa gibi sanayileşmiş illere yönelmekte olup, bu durum bölgedeki nüfus yapısında dengesizliğe yol açmaktadır. Göç hareketleri nedeniyle bölgede işgücü kaybı ve ekonomik daralma yaşanmakta, ayrıca kırsal alandaki nüfus azalmaktadır.
Kent-Kırsal Nüfus Dağılımı
Ağırı ili genelinde kent nüfusu artmaktadır, ancak kırsal nüfus halen önemli bir orana sahiptir. Tarım ve hayvancılığın yaygın olduğu kırsal bölgelerde, nüfusun büyük bir kısmı bu faaliyetleri sürdürmektedir. Ancak, kentsel bölgelerde yaşanan sanayileşme ve ticaretin gelişmesi, kent nüfusunu artırmaya devam etmektedir.
Kentsel alanlara yönelik göçler sonucu, Ağırı merkez ve Doğu Bayezid gibi ilçelerde nüfus yoğunlaşmaktadır. Özellikle sınır ticaretinin etkin olduğu Doğu Bayezid, ticaret ve ulaşım olanakları nedeniyle göç almaktadır.
Yaş ve Cinsiyet Dağılımı
Ağırı ili, genç bir nüfus yapısına sahiptir. Doğum oranları Türkiye ortalamasına göre yüksek olup, nüfusun büyük bir kısmı 0-14 yaş grubunda yer almaktadır. Nüfus piramidi incelendiğinde, bölgede genç nüfusun fazla olmasının ekonomik ve sosyal etkileri dikkate değerdir.
Cinsiyet dağılımı dengeli olmakla birlikte, erkek nüfusu çalışma ve göç hareketleri nedeniyle daha fazla değişkenlik göstermektedir. Erkeklerin çalışma ve istihdam nedeniyle diğer illere göç etmesi, kadın nüfusunun kırsal alanlarda daha fazla yoğunlaşmasına neden olmaktadır.
Turizm
- Ağrı Dağı: Türkiye’nin ve Avrupa’nın en yüksek zirvesine sahip olan Ağrı Dağı, hem tırmanış hem de doğa yürüyüşü açısından önemli bir turizm noktasıdır ve Nuh’un Gemisi efsanesiyle ilişkilendirilmektedir.
- İshak Paşa Sarayı: Osmanlı ve Selçuklu mimarisinin önemli bir örneği olan 18. yüzyıldan kalma saray, kalorifer ve kanalizasyon sistemi gibi erken dönem mühendislik unsurlarıyla dikkat çekmektedir.
- Meteor Çukuru: Doğubayazıt ilçesinde bulunan ve 60 metre derinliğe sahip olan bu çukur, dünyanın en büyük ikinci meteor çukuru olarak kabul edilmektedir.
- Nuh’un Gemisi Kalıntısı: Ağrı Dağı’nın güneyinde yer alan bu doğal oluşumun, Nuh Tufanı sonucunda oluştuğuna inanılmakta ve turistler tarafından ziyaret edilmektedir.
- Balık Gölü: Lav seti gölü olan Balık Gölü, 2.250 metre rakımıyla Türkiye’nin en yüksek göllerinden biri olup, ekosistem açısından önemli bir alan oluşturmaktadır.
- Diyadin Kaplıcaları: Termal sularıyla sağlık turizmi açısından önemli bir yer olan kaplıcalar, mineral bakımından zengin su kaynaklarıyla çeşitli hastalıkların tedavisinde kullanılmaktadır.
- Tendürek Dağı Lav Akıntıları: Tendürek Volkanı’nın lav akıntılarının oluşturduğu benzersiz jeolojik oluşumlar, bölgenin doğal güzellikleri arasında yer almaktadır.
Yerel Yönetim
Vali
Ağrı’da aktif olarak Valilik görevini Mustafa Koç 2022- 2023 yılları arasında Niğde Valisi olarak görev yapmakta iken, 09.08.2023 tarih ve 2023/376 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesiyle Ağrı Valisi olarak atanan Koç, 18.08.2023 tarihi itibarıyla görevine başlamıştır.
İlçeler
· Diyadin
· Doğubayazıt
· Eleşkirt
· Hamur
· Patnos
· Taşlıçay,
· Tutak
