Aizanoi Örenyeri, günümüzde Kütahya ilinin Çavdarhisar ilçesi sınırlarında yer alan ve tarihî kökenleri M.Ö. 3. binyıla kadar uzanan bir antik yerleşimdir. Frigya'ya bağlı Aizanitis halkının ana yerleşim yeri olan Aizanoi, Roma döneminde büyük bir gelişim göstermiş ve özellikle M.S. 2. yüzyılda kentleşme sürecini tamamlamıştır. Şehir, ticaret, tarım ve dini yapılarıyla öne çıkarken, Roma İmparatorluğu'nun önemli kentlerinden biri hâline gelmiştir.
Kent, antik dünyanın en iyi korunmuş Zeus Tapınaklarından birine ev sahipliği yapmaktadır. Ayrıca, Aizanoi’de yer alan tiyatro ve stadyum kompleksi, bu iki yapının birleşik olarak inşa edildiği dünyadaki tek örnek olarak kabul edilir. Bunun yanı sıra Macellum adı verilen ve dünyanın en eski ticaret borsalarından biri olarak kabul edilen yapı da burada yer almaktadır. Aizanoi, 2012 yılında UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi'ne alınmıştır ve arkeolojik kazılar günümüzde de devam etmektedir.
Aizanoi Antik Kenti Zeus Tapınağı (Fotoğraf: T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Kalkınma Galerisi)
Tarihçe
Aizanoi Antik Kenti’nin tarihî kökenleri M.Ö. 3. binyıla kadar uzanmaktadır. İlk yerleşim izleri Zeus Tapınağı çevresinde yapılan arkeolojik kazılarla tespit edilmiştir. Antik dönemde Frigya sınırları içinde kalan bu bölge, Aizanitis halkının ana yerleşim yeri olmuştur. Kentin adı, mitolojik kahraman Azan’dan türemiştir. Azan, efsaneye göre Su Perisi Erato ile Kral Arkas’ın birleşmesinden doğmuştur ve Aizanoi halkının atası olarak kabul edilmiştir.
Helenistik Dönem boyunca bölge, Bergama ve Bithynia krallıkları arasında el değiştirmiştir. Strabon’un aktardığına göre Aizanoi, Phrygia Epiktetos kentleri arasında yer almıştır. M.Ö. 3. yüzyılda Pergamon Krallığı’nın hâkimiyetine giren kent, M.Ö. 2. yüzyılın başlarında Bithynia Krallığı tarafından ele geçirilmiştir. Ancak M.Ö. 183’te yapılan Apameia Barışı sonrası Pergamon Krallığı’na geri verilmiş, M.Ö. 133 yılında Pergamon’un vasiyetiyle Roma İmparatorluğu’nun Asya Eyaleti’ne dahil edilmiştir.
Roma hâkimiyetine girmesiyle birlikte Aizanoi hızla gelişmiş, özellikle M.S. 1. ve 2. yüzyıllarda en parlak dönemini yaşamıştır. Kent, tarım ve ticaretle zenginleşmiş, tahıl ekimi, şarap ve yün üretimi sayesinde önemli bir ticaret merkezi hâline gelmiştir. M.S. 2. yüzyılda inşa edilen Zeus Tapınağı, Aizanoi’nin dinsel ve politik kimliğinin önemli göstergesi olmuştur. Tapınak, pseudodipteros planıyla inşa edilmiş ve Anadolu'daki en iyi korunmuş Zeus tapınakları arasında yer almıştır.
M.S. 3. yüzyıldan itibaren Aizanoi, Roma’nın Anadolu’daki büyük kentlerinden biri olarak önemini korumaya devam etmiştir. Kentin piskoposluk merkezi olması, Erken Bizans Dönemi’nde de Aizanoi’nin dini ve idari açıdan hâlâ etkili bir konumda olduğunu göstermektedir. Ancak 7. yüzyıldan itibaren şehir, savaşlar ve ekonomik gerilemeler nedeniyle eski önemini yitirmeye başlamıştır.
Bizans döneminde gerilemeye başlayan Aizanoi, 1071 Malazgirt Savaşı sonrasında Selçuklu Türklerinin Anadolu’yu fethetmesiyle yeni bir döneme girmiştir. Çavdar Tatarları olarak bilinen bir Türk boyu, 13. yüzyılda bölgeye yerleşmiş ve Zeus Tapınağı çevresindeki alanı bir savunma merkezi olarak kullanmıştır. Bu dönemde tapınağın duvarlarına savaş sahneleri, atlı süvariler ve müzik aletleri çalan figürler işlenmiştir.
Osmanlı İmparatorluğu döneminde Aizanoi büyük ölçüde terk edilmiş ve kent, Çavdarhisar olarak anılmaya başlanmıştır. Bölgede küçük köy yerleşimleri bulunmasına rağmen, antik kalıntılar büyük ölçüde ihmal edilmiştir.
Aizanoi Antik Kenti ile ilgili eski bir gravür (Fotoğraf: T.C. Kütahya Valiliği)
Aizanoi, 1824 yılında Avrupalı gezginler tarafından yeniden keşfedilmiş, 1830-1840 yıllarında detaylı olarak incelenmiştir. 1926 yılında M. Schede ve D. Krencker liderliğinde Alman Arkeoloji Enstitüsü tarafından başlatılan kazılar, kentin önemli yapılarının gün yüzüne çıkarılmasını sağlamıştır. 1970 yılından itibaren Türkiye Cumhuriyeti’nin izniyle kapsamlı kazılar yürütülmeye başlanmış, özellikle Zeus Tapınağı, tiyatro-stadyum kompleksi ve Macellum gibi yapılar üzerinde yoğun çalışmalar yapılmıştır.
2012 yılında UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi’ne alınan Aizanoi, hâlâ keşfedilmeyi bekleyen yapıları ve mimarisi ile dünya kültür mirası açısından önem taşımaktadır.
Mimari Yapı
Aizanoi Antik Kenti, Roma Dönemi şehir planlamasının önemli örneklerinden biridir. Kentte tapınak, tiyatro, stadyum, pazar yeri, hamamlar, köprüler, su yapıları ve nekropoller gibi farklı işlevlere sahip yapılar bulunmaktadır. Arkeolojik kazılar, bu yapıların tarihî süreç içindeki gelişimini, kullanım amaçlarını ve mimari özelliklerini ortaya çıkartmıştır.
Zeus Tapınağı
Zeus Tapınağı, 19. yüzyılda Avrupalı gezginler tarafından keşfedilmiştir. Tapınak, MS 2. yüzyılın başlarında yapılmış, Roma İmparatoru Hadrian döneminde tamamlanmıştır. Yapının inşasında kullanılan malzemeler, kent çevresindeki mermer ocaklarından getirilmiştir. Kentin ana kutsal alanı olarak işlev gören tapınak, Aizanoi’nin Roma dünyasındaki konumunu güçlendiren bir unsur olmuştur.
Zeus Tapınağı, İyon düzeninde ve pseudodipteros planlı olarak tasarlanmıştır. Tapınağın boyutları 53x35 metre olarak belirlenmiş, 8x15 sütun dizilimiyle çevrelenmiştir. Sütunlar, Aizanoi çevresindeki taş ocaklarından getirilen mermer bloklardan oluşturulmuştur. Tapınak, geniş bir podyum üzerine inşa edilmiştir. Doğu ve batı alınlıklarında kabartmalar yer almaktadır. Batı alınlığında Tanrıça Kybele’nin büstü, doğu alınlığında Zeus’un büstü bulunur.
Özgün yapının altında tonozlarla desteklenmiş bir alan keşfedilmiştir. Bu bölümün, Frig tanrıçası Meter Steunene’ye adandığı ve Roma döneminden önce de kutsal bir alan olarak kullanıldığı düşünülmektedir. Kaya oyularak oluşturulmuş bu mekânda taş bir taht ve adak çukurları bulunmaktadır. Yazıtlar, Zeus Tapınağı'nın üzerindeki toprakların kullanım hakkı ile ilgili Roma İmparatoru Hadrian döneminde alınan kararları içermektedir.
Tiyatro-Stadyum Kompleksi
Aizanoi Antik Kenti'nde yer alan tiyatro-stadyum kompleksi, Roma Dönemi'ne ait özgün bir mimari tasarıma sahiptir. M.S. 2. yüzyılın ortalarında inşa edilmeye başlanmış, M.S. 3. yüzyılın ortalarına kadar tamamlanmıştır. Antik dünyada benzeri bulunmayan bu kompleks, tiyatro ve stadyumun birleşik şekilde tasarlanmasıyla dikkat çekmektedir. Tiyatro bölümü sahne sanatları ve müzik gösterileri için, stadyum ise spor karşılaşmaları ve gladyatör dövüşleri için kullanılmıştır.
Tiyatro (Fotoğraf: T.C. Kütahya Valiliği)
Mimari olarak tiyatro yarım daire planlıdır ve 20.000 kişilik kapasiteye sahiptir. Oturma sıraları, Roma tiyatrolarında görülen cavea düzenine uygun şekilde üç ana bölüme ayrılmıştır. Sahne binası (scaenae frons), mermer kabartmalar ve sütunlu süslemelerle bezenmiştir. Stadyum, 13.500 kişilik kapasiteye sahip olacak biçimde tasarlanmış ve genişleyen oval bir plana sahiptir. Oturma sıraları taş bloklardan oluşturulmuş, giriş kapıları kemerli yapılarla desteklenmiştir. Sahne binasının bir yüzü tiyatroya, diğer yüzü stadyuma açılacak şekilde düzenlenmiştir. Bu tasarım, yapının her iki bölümünün de birbirine entegre edilmesini sağlamıştır.
Stadyum (Fotoğraf: T.C. Kütahya Valiliği)
Kazılar, tiyatro-stadyum kompleksinin inşasında M. Apuleius Eurykles adlı bir bağışçının önemli katkılarda bulunduğunu ortaya çıkartmıştır. Yapının bazı bölümleri zamanla zarar görmüş, ancak büyük bir kısmı günümüze ulaşmıştır. 1980'li yıllardan itibaren yapılan arkeolojik kazılar, tiyatro sahnesindeki kabartmalar, oturma sıralarındaki yazıtlar ve stadyum alanında gladyatör dövüşlerini betimleyen rölyefleri ortaya çıkarmıştır. Günümüzde devam eden çalışmalar, yapının korunması ve restorasyonu üzerine yoğunlaşmaktadır.
Macellum (Ticaret Borsası)
Aizanoi Antik Kenti'nde yer alan Macellum, Roma Dönemi'ne ait ticari yapılar arasında önemli bir konuma sahiptir. M.S. 2. yüzyılın ikinci yarısında inşa edilmiş, gıda ve değerli ürünlerin satıldığı bir pazar yeri olarak kullanılmıştır. Yapının duvarlarında, Roma İmparatoru Diocletianus’un M.S. 301 yılında yayımladığı Fiyat Fermanı'na ait yazıtlar yer almaktadır. Bu yazıtlar, dönemin ekonomik düzenine dair bilgiler sunduğu için Macellum, dünyanın en eski ticaret borsalarından biri olarak kabul edilmektedir.
Mimari olarak yuvarlak bir plana sahip olan yapı, taş ve mermer bloklarla inşa edilmiştir. Ortasında açık bir avlu yer almakta, çevresi sütunlu galerilerle çevrili bulunmaktadır. Pazar yerinde, et, tahıl, zeytinyağı, şarap ve değerli malların satışa sunulduğu belirlenmiştir. İmparator Diocletianus’un fiyat denetimlerine yönelik aldığı kararlar, enflasyonla mücadele amacı taşımaktadır. Bu kararlar doğrultusunda belirlenen fiyat listesi, Macellum’un duvarlarına kazınmıştır.
1970’li yıllardan itibaren yapılan kazılar, Macellum’un büyük bölümünü açığa çıkarmıştır. Yapının korunmuş durumdaki yazıtları ve mimari öğeleri, Roma Dönemi’nin ticaret sistemi hakkında önemli bilgiler sağlamaktadır. Günümüzde süren restorasyon çalışmaları, yapının geleceğe taşınmasını amaçlamaktadır.
Macellum, Borsa binası (Fotoğraf: T.C. Kütahya Valiliği)
Sütunlu Caddeler ve Agora
Aizanoi Antik Kenti'nde bulunan sütunlu caddeler ve agora, kentin ticari ve sosyal yaşamında önemli bir rol üstlenmiştir. Roma Dönemi'nde inşa edilen bu alanlar, kentin ana ulaşım akslarını oluşturmuş ve kamusal etkinliklerin merkezi hâline gelmiştir. Agora, geniş bir meydan olarak tasarlanmış, çevresi sütunlu galerilerle çevrilmiştir. Kent sakinleri bu bölgede alışveriş yapmış, resmi toplantılar gerçekleştirmiş ve sosyal etkinliklerde bulunmuştur.
Sütunlu caddeler, agoraya ve diğer kamusal yapılara bağlantıyı sağlamıştır. Cadde zemininde büyük taş bloklar kullanılmış, her iki yanında sütun dizileriyle çevrili yürüyüş yolları yer almıştır. Sütunlu galeriler, kentin ileri gelenleri tarafından desteklenen yapılar arasında sayılmış ve çeşitli dükkanlar bu bölgede faaliyet göstermiştir. Arkeolojik kazılar, caddelerde yer alan dükkânların cephelerine ait kalıntıları ve ticari işlemlerle ilgili yazıtları gün yüzüne çıkarmıştır.
Günümüzde yapılan kazılar, sütunlu caddelerin ve agora yapısının büyük bölümünü ortaya çıkarmış, bazı bölümlerde restorasyon çalışmaları başlatılmıştır. Aizanoi’nin kentsel planlamasına dair önemli bilgiler sunan bu alanlar, Roma Dönemi kent dokusunun anlaşılmasına katkı sağlamaktadır.
Sütunlu cadde (Fotoğraf: T.C. Kütahya Valiliği)
Hamamlar ve Su Yapıları
Aizanoi Antik Kenti'nde hamamlar ve su yapıları, Roma Dönemi'nde kentin sosyal ve hijyen ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla inşa edilmiştir. M.S. 3. yüzyılın ikinci yarısında büyük bir hamam kompleksi inşa edilmiş, bu yapının taban mozaikleri günümüze kadar korunmuştur. Hamam, soğukluk (frigidarium), ılıklık (tepidarium) ve sıcaklık (caldarium) gibi bölümlerden oluşmaktadır. Erken Hristiyanlık Dönemi’nde hamamın bazı bölümleri, piskoposluk merkezi olarak kullanılmaya başlanmıştır.
Kentin su ihtiyacını karşılamak için çeşitli su yapıları da inşa edilmiştir. Roma mühendislik teknikleri kullanılarak yapılan suyolları, çeşmeler ve kanal sistemleri, kentin farklı noktalarına su taşımıştır. Penkalas (Kocaçay) Nehri üzerine inşa edilen bentler ve taş kanallar, suyun düzenli akışını sağlamıştır. Su yapılarının büyük bölümü günümüze kadar ulaşmış, yapılan kazılar sonucunda bazı bölümler açığa çıkarılmıştır. Arkeolojik çalışmalar, bu yapıların Roma Dönemi'nde kent yaşamında önemli bir yer tuttuğunu göstermektedir.
Hamam mozaiği (Fotoğraf: T.C. Kütahya Valiliği)
Köprüler
Aizanoi Antik Kenti’ni ikiye bölen Penkalas (Kocaçay) Nehri üzerinde Roma Dönemi'nde inşa edilen beş köprü bulunmaktadır. Bu köprüler, kentin farklı bölgelerini birbirine bağlayarak ticari ve sosyal hayatın devamlılığını sağlamıştır. Günümüze kadar yalnızca iki tanesi sağlam bir şekilde ulaşabilmiştir. M.S. 157 yılına tarihlenen ana köprü, taş kemerli yapısıyla dikkat çekmektedir ve hâlen kullanılmaktadır.
Kazılar sırasında, köprülerin bazılarında yazıtlar ve kabartmalar bulunmuştur. Bunlardan biri, M.S. 157 yılında açılışı yapılan ana köprünün yazıtıdır. Bu yazıtta, köprünün inşasının M. Apuleius Eurykles tarafından desteklendiği belirtilmiştir. Roma mühendisliğinin gelişmiş teknikleri kullanılarak yapılan bu yapılar, büyük kesme taş bloklarla inşa edilmiş ve dayanıklılıkları sayesinde yüzyıllar boyunca varlıklarını sürdürmüştür.
Köprü (Fotoğraf: T.C. Kütahya Valiliği)
Nekropoller (Mezarlık Alanları)
Aizanoi Antik Kenti'nde farklı bölgelere yayılmış nekropoller bulunmaktadır. Bu mezarlık alanları, Roma Dönemi'nde kentin ölü gömme geleneklerini ve sosyal yapısını anlamak açısından önemli veriler sunmaktadır. Nekropollerde, taş sanduka tipi mezarlar, lahitler ve yazıtlı mezar stelleri yer almaktadır. Kazılarda ortaya çıkarılan mezar taşları, ölen kişilerin meslekleri ve sosyal statüleri hakkında bilgiler içermektedir.
Mezarların bazılarında kabartmalar ve süslemeler tespit edilmiştir. Lahitlerin üzerlerinde mitolojik sahneler ve ölen kişiye ait betimlemeler yer almaktadır. Nekropollerin düzeni, Roma Dönemi’nde mezarlık alanlarının belirli kurallara göre şekillendirildiğini göstermektedir. Kazılarda bulunan yazıtlar ve mezar taşları, Aizanoi halkının inanç sistemine dair ipuçları sunmaktadır.
Amazonlar Lahdi
Aizanoi Antik Kenti'nde bulunan Amazonlar Lahdi, Roma Dönemi'ne ait önemli mezar anıtları arasında yer almaktadır. Lahdin yüzeyinde, Yunan mitolojisinde yer alan savaşçı Amazon kadınlarını betimleyen kabartmalar bulunmaktadır. Amazonlar, savaşçı bir toplum olarak tanımlandıkları için lahit üzerinde savaş sahneleri, atlı savaşçılar ve kalkan taşıyan figürler işlenmiştir. Kabartmaların detayları, dönemin heykeltıraşlık sanatında ileri bir teknik kullanıldığını göstermektedir.
Amazonlar Lahdi'nin, yüksek statüye sahip bir kişiye ait olduğu düşünülmektedir. Süslemelerde yer alan savaş sahneleri, ölen kişinin kahramanlık ve güçle ilişkilendirildiğini göstermektedir. Arkeolojik kazılar sırasında lahit üzerinde çeşitli yazıtlar tespit edilmiştir. Bu bulgular, Roma Dönemi'nde Aizanoi’deki defin gelenekleri ve sanatsal anlayış hakkında önemli bilgiler sunmaktadır.
Amazonlar Lahdi (Fotoğraf: T.C. Kütahya Valiliği)
