Likya Bölgesi’nin kuzey sınırında, Akdağlar’ın eteklerine kurulmuş Arykanda Antik Kenti, doğal topoğrafyaya uyumlu biçimde inşa edilmiş teraslı yerleşim planı, kamusal yapılarla donatılmış kent ve anıtsal mezar mimarisiyle Anadolu’nun antik kent peyzajı içinde önemli kabul edilen bir konumda yer alır. Bugünkü Antalya ilinin Finike ilçesine bağlı Arif köyü yakınlarında, yaklaşık 1000 metre yükseklikte konumlanan Arykanda, mimari gelişimini Helenistik, Roma ve Bizans dönemleri boyunca sürdürmüş; Likya’nın iç bölgelerinde kültürel ve sosyal sürekliliğin izlerini yansıtan bir arkeolojik alan haline gelmiştir.
Konum ve Doğal Çevre
Arykanda Antik Kenti, Finike-Elmalı karayolunun 27. kilometresinde, Toroslar’ın güney yamaçlarına yaslanmış bir konumda yer alır. Antik yerleşim, Finike Körfezi’ni kuşbakışı gören konumuyla hem savunma hem de iklimsel avantajlar sunan bir yerleşim alanına kurulmuştur. Doğal eğimli arazi, kentin farklı teraslara ayrılarak yapılaşmasına olanak sağlamış, bu durum mimari planlama ve ulaşım rotalarının biçimlenmesinde belirleyici olmuştur.
Adlandırma ve Tarihi Süreç
Antik kaynaklarda Arykanda adıyla anılan kent, Likçe yazıtlarda “Arykawanda” biçiminde geçmektedir. Bu ad, “yüksek kayalığın yanındaki yer” anlamına gelmekte olup, kentin coğrafi özellikleriyle uyum içindedir. Yerleşimin tarihi, M.Ö. 5. yüzyıla tarihlenen Likya sikkeleriyle belgelenmiştir. Arykanda, Likya Birliği’nde temsil edilen kentler arasında yer almış ve muhtemelen bir oy hakkına sahip olmuştur. Roma döneminde imparatorluk politikaları doğrultusunda mimari açıdan gelişim göstermiş, özellikle M.S. 2. yüzyılda yapı faaliyetlerinde artış yaşanmıştır. M.S. 6. yüzyıldaki depremlerle büyük ölçüde tahrip olan kent, zamanla terk edilmiştir. Son yerleşim izleri Bizans dönemine tarihlenmektedir.
Arykanda Antik Kenti Bouleuterion Görseli (Kültür Portalı)
Kent Planlaması ve Teras Sistemi
Arykanda’nın yerleşim düzeni, doğal eğimi izleyen ve ardışık teraslara yayılan bir plan şeması izler. Bu planlamada her terasta farklı işlevlere sahip yapılar gruplandırılmıştır. En alt terasta agora ve hamam yapıları; orta teraslarda stadion, tiyatro ve odeion gibi sosyal ve kültürel yapılar; üst teraslarda ise dini yapılar ve konut alanları yer alır. Teraslar arasında bağlantıyı sağlayan merdivenler ve dar yollar, kentin topografik karakterine uygun olarak tasarlanmıştır.
Kamusal Yapılar
Tiyatro
Tiyatro, kentin güneybatısındaki eğimli yamaca yaslanmış durumdadır. Yaklaşık 20 oturma sırası bulunan caveası doğal zemine oturtulmuştur. Skene (sahne binası) ve orkestra bölümleri büyük oranda tahrip olmuş olsa da planlaması tipik Roma tiyatrolarını yansıtır.
Arykanda Antik Kenti Antik Tiyatro Görseli (Kültür Portalı)
Stadion
Stadion, 170 metre uzunluğunda olup kentin doğusundaki dar bir teras üzerine kuruludur. Tribünler yerel kayalara oyularak oluşturulmuştur. Yapının uç kısımlarında yarım daire biçimli dönüş alanları yer alır. Spor karşılaşmaları ve yarışmaların bu alanda düzenlendiği değerlendirilir.
Agora
Agora, sütunlu galerilerle çevrili, dikdörtgen planlı bir meydandır. Kentin ticaret, sosyal buluşma ve günlük yaşamının merkezi olan agora, özellikle Roma döneminde yoğun biçimde kullanılmıştır.
Hamam
Hamam yapısı agora ile yakın konumda yer almakta olup Roma dönemi termal mimarisinin unsurlarını taşır. Caldarium, tepidarium ve frigidarium gibi işlevsel bölümler belirlenebilir durumdadır. Yapının su sarnıçları ve ısıtma sistemi günümüze kısmen ulaşmıştır.
Odeion ve Bouleuterion
Odeion, küçük ölçekli gösteri ve toplantılara ev sahipliği yapan bir yapıdır. Yaklaşık 1000 kişilik kapasiteye sahiptir. Odeion’un yanında yer alan bouleuterion, kentin yönetsel işlevlerini yerine getiren meclis binasıdır. Yapının plan şeması, kentte örgütlü bir yönetim sisteminin varlığını düşündürür.
Dini Yapılar
Arykanda’da yer alan tapınak yapılarından biri, kuzeydoğu terasta konumlanan ve plan özellikleri bakımından dikkat çeken yapıdır. Arazi eğimi üzerinde iki kademeli teras halinde tasarlanan bu yapı, Dor düzeninde sütun dizisine ve basamaklı podyuma sahiptir. Athena kültü ile ilişkili olabileceği düşünülen tapınağın konumu, plan biçimi ve mimari ayrıntıları bu öneriyi desteklemektedir. Tapınağın doğu-batı doğrultusunda yönlendirilmiş olması, antik dönemde uygulanan kutsal mimari kurallara uygunluk göstermektedir.
Nekropoller ve Mezar Mimarlığı
Kentteki üç ayrı nekropol alanı, Arykanda'nın farklı dönemlerine ait defin geleneklerini belgelemektedir. En yoğun nekropol alanı, stadionun kuzeyinde yer alır. Bu alanlarda yer alan lahitler, tonozlu mezar odaları ve kaya mezarları hem Helenistik hem de Roma dönemine tarihlendirilmektedir. Mezar yapıları üzerinde bulunan kabartmalar ve yazıtlar, kentteki aile yapıları ve sosyal sınıflara ilişkin ipuçları sunmaktadır. Bazı lahitlerin alınlık kısımlarında mitolojik betimlemeler yer alır. Kaya mezarları genellikle tek odalı olup ön cephelerinde sütunlar ve alınlık bezemeleriyle anıtsal bir görünüm kazanmıştır.
Araştırma ve Koruma Çalışmaları
Arykanda, 19. yüzyılın ortalarında Batılı seyyahların ilgisini çekmiş, ilk sistematik belgeleme çalışmaları 20. yüzyılın ortalarında başlamıştır. 1971 yılından itibaren Türk arkeologların denetiminde yürütülen kazı ve araştırmalar sonucunda kentin büyük kısmı belgelenmiş, bazı yapılar konservasyon işlemlerine tabi tutulmuştur. Arykanda, günümüzde Antalya Müzesi’ne bağlı bir ören yeri olarak ziyaretçilere açıktır. Yapılar, çoğunlukla orijinal konumlarında korunmuş olup, müdahale sınırlı tutulmuştur.
Arykanda Antik Kenti'ni Anlatan Video (Habertürk TV)
Arykanda Antik Kenti, Likya’nın iç kesimlerindeki konumuna rağmen gelişmiş kamusal yapıları, özgün yerleşim planı ve anıtsal mezar mimarisiyle dikkat çeken bir antik yerleşim örneğidir. Teraslı kent dokusu, tiyatro, stadion, agora, hamam, tapınak ve mezar yapıları gibi öğelerle desteklenmiş olup Helenistik dönemden Bizans’a uzanan tarihi süreç içinde toplumsal ve kültürel gelişimini sürdürmüştür.
