Atatürk Uluslararası Barış Ödülü, Mustafa Kemal Atatürk’ün “Yurtta sulh, cihanda sulh” ilkesine dayanılarak, dünya barışına, uluslararası dostluk ve iyi niyetin geliştirilmesine katkıda bulunan gerçek ve tüzel kişilere devlet ödülü niteliğinde verilen bir ödüldür. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın 134. maddesi ile kurulan Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu (AYK) bünyesinde düzenlenen ödül, 1986-2000 yılları arasında düzenli olarak verilmiş, ancak mevzuat eksiklikleri nedeniyle 2000-2013 döneminde kesintiye uğramıştır. 2013 yılında yürürlüğe giren yeni yönetmelikle ödül süreci yeniden yapılandırılmış, ancak 2015 ve 2020 yıllarında ödüle layık aday bulunmaması nedeniyle verilememiştir. Ödül, Atatürk’ün barış vizyonunu uluslararası alanda tanıtmayı ve dünya barışına katkıları onurlandırmayı amaçlamaktadır.

Tarihçe

Atatürk Uluslararası Barış Ödülü, 1982 Anayasası’nın 134. maddesi ile kurulan Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu’nun görevleri kapsamında, 17 Ağustos 1983 tarihli ve 2876 sayılı Kanun’un 90-95. maddeleriyle düzenlenmiştir. Ödülün usul ve esasları, 14 Kasım 1984 tarihli ve 84/8769 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile yürürlüğe giren “Atatürk Uluslararası Barış Ödülü Tüzüğü” ile belirlenmiş ve ilk ödül 1986 yılında verilmiştir. 1986-2000 yılları arasında toplam 10 gerçek ve tüzel kişi ödülü almıştır.

1993 yılında, 519 sayılı Kanun Hükmünde Kararname (KHK) ile 2876 sayılı Kanun’un ödülle ilgili maddelerinde yapılan değişiklikler, Anayasa Mahkemesi’nin 25 Kasım 1993 tarihli ve E.1993/51, K.1993/53 sayılı kararıyla iptal edilmiştir. İptal kararı, 6 ay içinde yeni bir düzenleme yapılmasını gerektirmiş, ancak bu süre içinde hukuki boşluk giderilememiştir. Bu nedenle, 2000 yılından sonra ödül verilememiştir. 1995-2000 yılları arasında ödüller, Başbakanlığın 3 Ağustos 1994 tarihli ve 1994/29 sayılı Genelgesi’nde belirtilen, iptal öncesi mevzuatın uygulanması prensibine dayanılarak verilmiştir. Ancak, Cumhurbaşkanlığı’nın 22 Mart 2001 tarihli yazısıyla, hukuki boşluğun devam ettiği belirtilmiş ve ödül süreci durdurulmuştur.

2011 yılında yayımlanan 664 sayılı Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Teşkilat ve Görevleri Hakkında KHK’nın 27. maddesi, ödülün yeniden verilmesine hukuki zemin sağlamıştır. 12 Mart 2013 tarihli ve 28585 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan “Atatürk Uluslararası Barış Ödülü Yönetmeliği” ile ödül süreci güncellenmiş, sonu 0 ve 5 ile biten yıllarda verilmesi kararlaştırılmıştır. 11 Mayıs 2020 tarihli ve 2515 sayılı Cumhurbaşkanı Kararı ile yönetmelikte değişiklikler yapılmış; başvuru, ilan ve tören tarihleri yeniden düzenlenmiştir. Buna rağmen, 2015 ve 2020 yıllarında ödüle layık aday bulunamamış, ödül verilememiştir. 2025 yılı için aday gösterme süreci, 19 Mayıs 2025’te başlayıp 1 Temmuz 2025’te sona erecektir.

Amaç ve Kapsam

Atatürk Uluslararası Barış Ödülü’nün amacı, Atatürk’ün “Yurtta sulh, cihanda sulh” ilkesine uygun olarak dünya barışına, uluslararası dostluk ve iyi niyetin geliştirilmesine hizmet eden gerçek ve tüzel kişileri onurlandırmaktır. Ödül, Türkiye Cumhuriyeti’nin barışa verdiği önemi uluslararası alanda vurgulamayı ve Atatürk’ün barış vizyonunu yaygınlaştırmayı hedefler. Ödül, ırk, dil, renk, cinsiyet, din, milliyet gibi ayrımlar gözetmeksizin, barışa katkıda bulunan eser, hizmet ve faaliyetleri değerlendirir. Ödül, devlet ödülü niteliğinde olup, Atatürk’ün rölyefi işlenmiş altın kaplamalı gümüş plaket, altın rozet, berat ve para ödülünden oluşur. Para ödülü miktarı, 2014’te 250.000 TL olarak belirlenmiş olup, güncel miktar Cumhurbaşkanı tarafından tespit edilir.

Yönetim ve Organizasyon

Atatürk Uluslararası Barış Ödülü’nün yönetimi, 664 sayılı KHK ve 2013 tarihli Yönetmelik uyarınca Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu tarafından yürütülür. Ödül süreci, şu organlar aracılığıyla organize edilir:

• Ödül Kurulu: AYK Yönetim Kurulu üyelerinden oluşur ve Yönetim Kurulu Başkanı aynı zamanda Ödül Kurulu Başkanı’dır. Ödül Kurulu’nun görevleri arasında çalışma planı hazırlamak, aday gösterebilecek kişileri belirlemek, değerlendirme komisyonları oluşturmak ve en fazla üç adayı Cumhurbaşkanı’na sunmak yer alır. Kurul, ödül verilecek yılın Ocak ayında toplanarak çalışma takvimini belirler ve üye tam sayısının salt çoğunluğuyla karar alır. Çalışmalar gizlidir.
• Değerlendirme Komisyonları: Ödül Kurulu tarafından belirlenen başkan ve üyelerden oluşur. Adayların eser, hizmet ve faaliyetlerini değerlendirir; kararlar salt çoğunlukla alınır ve sonuçlar gizli tutulur.
• Sekretarya ve Destek: Ödül Kurulunun sekretarya hizmetleri, AYK Bilimsel Çalışmalar Koordinasyon Dairesi Başkanlığı tarafından yürütülür. Kurum içi çalışmalar için Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı görevlendirilir.

Ödül süreci, 19 Mayıs’ta başlayan ilanlarla duyurulur, 1 Temmuz’a kadar başvurular kabul edilir, değerlendirmeler sonucu seçilen adaylar Cumhurbaşkanı onayına sunulur ve nihai karar 29 Ekim’de açıklanır. Ödül töreni, 10 Kasım Atatürk’ü Anma Günü’nde veya Cumhurbaşkanı’nın uygun gördüğü başka bir tarihte düzenlenir. Tören, AYK ve Dışişleri Bakanlığı Protokol Genel Müdürlüğü tarafından organize edilir.

Ödül Verme Süreci ve Şartlar

Atatürk Uluslararası Barış Ödülü, sonu 0 ve 5 ile biten yıllarda verilir; ancak ödüle layık aday bulunmazsa ilgili yılda ödül verilmez. Ödülün verilme şartları, 2013 Yönetmeliği’nin 8. maddesinde şu şekilde düzenlenmiştir:

• Ödül, ırk, dil, renk, cinsiyet, din, milliyet gibi ayrımlar gözetmeksizin verilir.
• Adayların, Atatürk’ün “Yurtta sulh, cihanda sulh” ilkesine uygun olarak dünya barışına, uluslararası dostluk ve iyi niyetin geliştirilmesine hizmet etmiş olması şarttır.
• Ödül, Atatürk’ün rölyefi işlenmiş altın kaplamalı gümüş plaket, altın rozet, Cumhurbaşkanı tarafından imzalanan berat ve para ödülünden oluşur.
• Ödül, hayatını kaybetmiş kişilerin kanuni mirasçılarına veya birden çok kişinin ortak eserine verilebilir; bu durumda para ödülü eşit paylaşılır.

Aday gösterme hakkı, Ödül Kurulu’nun belirlediği gerçek ve tüzel kişilere tanınır. Adaylar, eser, hizmet ve faaliyetlerini ayrıntılı bir raporla gerekçelendirerek başvurur. Değerlendirme süreci gizli yürütülür ve nihai karar Cumhurbaşkanı tarafından onaylanır.

Ödül Sahipleri (1986-2000)

Atatürk Uluslararası Barış Ödülü, 1986-2000 yılları arasında 10 gerçek ve tüzel kişiye verilmiştir. Ödül alanlar ve yıllar aşağıdaki gibidir:

• 1986: Joseph Luns (Hollandalı diplomat, 5. NATO Genel Sekreteri) – 10 Milyon TL.
• 1987: Richard von Weizsäcker (Federal Almanya Cumhurbaşkanı) – 15 Milyon TL.
• 1989: Prens Takahito Mikasa (Japon Prensi, akademisyen) – 25 Milyon TL.
• 1990: Kenan Evren (7. Türkiye Cumhurbaşkanı) – 40 Milyon TL.
• 1995: Türkiye Kızılay Derneği – 250 Milyon TL.
• 1996: UNICEF (Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu) – 500 Milyon TL.
• 1997: Bosna-Hersek Türk Barış Gücü Görev Kuvveti – 1000 Cumhuriyet Altını.
• 1998: Prof. Dr. Bernard Lewis (Princeton Üniversitesi Öğretim Üyesi, tarihçi) – 1000 Cumhuriyet Altını.
• 1999: Haydar Aliyev (3. Azerbaycan Cumhurbaşkanı) – 1000 Cumhuriyet Altını.
• 2000: Rauf Denktaş (1. KKTC Cumhurbaşkanı) – 1000 Cumhuriyet Altını.

Notlar:

• 1988, 1991, 1993 ve 1994 yıllarında ödüle layık aday bulunamamış, ödül verilmemiştir.
• 1992 yılında Nelson Mandela’ya ödül teklif edilmiş, ancak Mandela ödülü kabul etmemiştir.

Hukuki Gelişim ve Tartışmalar

Atatürk Uluslararası Barış Ödülü’nün hukuki çerçevesi, 2876 sayılı Kanun ve 1984 Tüzüğü ile başlamış, ancak 1993’te Anayasa Mahkemesi’nin iptal kararıyla kesintiye uğramıştır. 1995-2000 yıllarında ödüller, Başbakanlık Genelgesi’ne dayanılarak verilmişse de, 2001’de Cumhurbaşkanlığı’nın hukuki boşluk uyarısı ödül sürecini durdurmuştur. 2011’de 664 sayılı KHK ve 2013 Yönetmeliği ile hukuki zemin yeniden oluşturulmuş, 2020’de yapılan değişikliklerle süreç modernize edilmiştir.

Ödül, başlangıcından itibaren tartışmalara konu olmuştur. Bazı ödül sahiplerinin seçimi, ödülün uluslararası niteliği ve kesintili veriliş süreci eleştirilmiştir. Özellikle 2015 ve 2020’de ödülün verilememesi, ödüle layık aday bulunamaması ve organizasyonel zorluklarla ilişkilendirilmiştir. Buna rağmen, ödülün Atatürk’ün barış vizyonunu uluslararası alanda tanıtma potansiyeli, Türkiye’nin barışa verdiği önemi vurgulaması açısından önemini korumaktadır.

Güncel Durum ve Gelecek

2025 yılı için Atatürk Uluslararası Barış Ödülü’nün aday gösterme süreci, 19 Mayıs 2025’te başlayacak ve 1 Temmuz 2025’te sona erecektir. Ödül, 10 Kasım 2025’te veya Cumhurbaşkanı’nın uygun gördüğü bir tarihte düzenlenecek törenle verilecektir. Yönetmeliğin esnek yapısı, ödüle layık aday bulunmaması durumunda ödül verilmemesine olanak tanır. Türkiye’nin dünya barışına katkıları ve Atatürk’ün barış ilkesine bağlılığı düşünüldüğünde, ödülün düzenli olarak verilmesi, uluslararası dayanışma ve kardeşlik mesajını güçlendirebilir.