Prof. Dr. Aziz Sancar (d. 8 Eylül 1946, Savur, Mardin), Türk bilim insanı, biyokimyager, moleküler biyolog ve akademisyendir. DNA onarımı, hücre dizilimi, biyolojik saat ve kanser tedavisi alanlarında yaptığı öncü çalışmalarla, modern moleküler biyolojinin önemli isimleri arasında yer almaktadır. 2015 yılında İsveç Kraliyet Bilimler Akademisi tarafından Paul Modrich ve Tomas Lindahl ile birlikte “DNA onarımının mekanistik temellerini ortaya koyan araştırmaları” nedeniyle Nobel Kimya Ödülü’ne layık görülmüştür.

Sancar, bugün hâlen ABD Kuzey Carolina Üniversitesi Tıp Fakültesi (University of North Carolina at Chapel Hill) Biyokimya ve Biyofizik Bölümü’nde öğretim üyesi olarak araştırmalarını sürdürmektedir.

^{Aziz Sancar Belgeseli}^{(Prof. Dr. Aziz Sancar)}

Erken Yaşamı ve Ailesi

Aziz Sancar, 8 Eylül 1946 tarihinde Mardin’in Savur ilçesinde, sekiz çocuklu bir çiftçi ailesinin yedinci çocuğu olarak dünyaya geldi. Babası Abdulgani Sancar tarımla uğraşan, annesi Meryem Sancar ise okuma yazma bilmemesine karşın çocuklarının eğitimi için son derece azimli bir kadındı. Annesi, küçük yaşlardan itibaren çocuklarına “okumalı ve öğrenmelisiniz” diyerek eğitim sevgisini aşılamış, ailenin bütün çocuklarının yükseköğrenim görmesinde belirleyici rol oynamıştır.

^{Aziz Sancar'ın Doğduğu Ev - Mardin}^{(Anadolu Ajansı)}

Sancar’ın çocukluğu, Mardin’in kırsal doğasında; badem, ceviz ve erik ağaçlarıyla çevrili küçük bir bahçede geçti. Kırsal hayatın ağır koşulları, onun çalışkanlık ve disiplin kavramlarını erken yaşta içselleştirmesine neden oldu. Günlerinin büyük kısmını babası ve kardeşleriyle tarlada geçiren Sancar, çocukluk anılarında memleketinde bahar aylarında çiçek açan ağaçları cennetle özdeşleştirmiştir.

Ailesi ekonomik bakımdan mütevazı koşullara sahiptir. Ancak aile bireylerinin eğitim konusundaki ısrarı, Sancar’ın yaşam yönünü belirledi. En büyük ağabeyi Kenan Sancar, Türk Silahlı Kuvvetleri’nde tuğgeneral rütbesine kadar yükselmiş, küçük kardeşine çalışma disiplini ve azim bakımından örnek olmuştur. Aziz Sancar, okuma-yazmayı henüz beş yaşında bu ağabeyinden öğrenmiş ve ilkokula başladığında sınıf arkadaşlarının oldukça önünde bir seviyede bulunmuştur.

^{Aziz Sancar İlkokul Yılları}^{(Millî Eğitim Bakanlığı)}

Sancar, erken eğitiminde en çok matematik, kimya, Türkçe ve Fransızca derslerinden zevk aldığını belirtmiştir. Lise yıllarında öğretmeni Melahat Şahinoğlu’nun yönlendirmesiyle bilime ilgisi artmış, ilerleyen yıllarda onu bir ömür sürecek bilimsel yolculuğa hazırlamıştır.

Lise öğrenimini Mardin Lisesinde sürdüren Sancar, bu dönemde hem fen bilimlerinde üstün başarı göstermiş hem de okul futbol takımının kaleciliğini yapmıştır. Türkiye Futbol Federasyonu’nun 18 yaş altı milli takım seçmelerine davet edilmesine rağmen, akademik hedeflerine odaklanmayı tercih ederek futbolu bırakmıştır.

^{Aziz Sancar'ın Futbol İle İlgilendiği Yıllar}^{(Millî Eğitim Bakanlığı)}

Yükseköğrenim Yılları

Sancar, 1963 yılında İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi’ne girdi. Anadolu’nun küçük bir kasabasından çıkıp dönemin seçkin tıp okuluna başlaması, onun için hem kültürel hem de akademik açıdan büyük bir dönüm noktasıydı. Farklı etnik ve dini kökenlerden gelen öğrencilerle bir arada bulunmak, dünya görüşünü genişletmesine katkı sağladı. Öğrenciliği süresince kendisini tamamen derslerine adayan Sancar, eğlence ve sosyal etkinliklere katılmadı; bu dönemi “yoğun bir çalışma disipliniyle geçen yıllar” olarak tanımlamıştır.

Tıp eğitiminde özellikle biyokimya dersleri ilgisini çekmiş, ikinci sınıfta DNA çift sarmal yapısı hakkında öğrendikleri hayatını değiştiren bir dönüm noktası olmuştur.

Mezuniyetinin ardından akademik araştırmalara yönelme isteğini fakülte hocalarından Prof. Mutahhar Yenson ile paylaşmış, ancak hocası kendisine “önce hekimlik deneyimi kazanması gerektiğini” tavsiye etmiştir. Sancar, bu öneriyi dikkate alarak mezuniyetinin ardından doğduğu topraklara dönmüş ve iki yıl hekimlik yapmıştır. 1969’da fakülteyi birincilikle bitirmiştir.

^{Aziz Sancar İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Yılları}^{(Millî Eğitim Bakanlığı)}

Hekimlik Dönemi (1969–1971)

Aziz Sancar, mezun olduktan sonra memleketi Savur’a dönerek bir süre kendi evinde ücretsiz sağlık hizmeti sunmuş, ardından Sağlık Bakanlığı tarafından Sürgücü köyüne baştabip olarak atanmıştır. Bu dönemde ulaşılamayan köylere giderek sağlık hizmeti sunmuş, birçok hastanın gördüğü ilk doktor olmuştur. Gelirinin önemli bir bölümünü ilaç teminine ve çocuklar için oyuncak almaya ayırdığı bilinmektedir.

Bu dönemi “hayatının en mutlu zamanları”^【1】 olarak tanımlamıştır. Ancak hekimlik, onun araştırma merakını dindirmeye yetmemiştir; hastalıklara neden olan biyolojik süreçleri anlamak için laboratuvara dönmeye karar vermiştir.

^{Aziz Sancar Memleketi Savur'daki Hekimlik Yılları}^{(Millî Eğitim Bakanlığı)}

Doktora Yılları ve Fotoliyaz Çalışmaları

1971 yılında TÜBİTAK-NATO bursunu kazanarak biyokimya alanında doktora yapmak üzere Johns Hopkins Üniversitesi’ne gitmiştir. Ancak kısa süre sonra dil ve uyum sorunları nedeniyle programdan ayrılarak Türkiye’ye dönmüş, ardından 1973’te Texas Üniversitesi, Dallas (UTD)’ta Prof. Claud S. Rupert danışmanlığında yeniden akademik çalışmalara başlamıştır.

Rupert, 1958’de fotoliyaz enziminin keşfini gerçekleştiren bilim insanıydı. Sancar, bu enzimin ışığı nasıl absorbe ettiğini ve DNA onarımını nasıl sağladığını açıklamak için moleküler klonlama tekniklerini kullanarak E. coli bakterisindeki photolyase (phr) genini izole etti. Bu genin klonlanmasıyla DNA onarım enzimlerinin moleküler mekanizması aydınlatılmış oldu. Bu çalışma, DNA onarımı araştırmalarının öncüsü olarak kabul edilmektedir.

Sancar, bu süreçte büyük maddi zorluklarla karşılaşmış; uzun süre laboratuvarda yaşayarak araştırmalarını sürdürmüştür. Burada burs almadan hocasının izniyle gece gündüz süren çalışmalar nedeniyle laboratuvarda yatıp yangın musluğundan duş almıştır. Tüm vaktini ve enerjisini buradaki bilimsel çalışmalara adamıştır. 1977’de doktora tezini tamamlayarak bilim dünyasında kalıcı bir adım atmıştır.

^{Aziz Sancar'ın ABD'deki İlk Yılları}^{(Millî Eğitim Bakanlığı)}

Yale Üniversitesi ve DNA Onarımı Keşifleri

1977–1982 yılları arasında Yale Üniversitesi Tıp Fakültesi’nde araştırmalarını sürdürmüş ve burada nükleotid eksizyon onarımı üzerine yoğunlaşmıştır. “Maxicell” adı verilen bir yöntem geliştirerek plazmid tarafından kodlanan proteinleri tanımlamayı kolaylaştırmıştır. Bu yöntem, 1980’lerde moleküler biyolojide yaygın biçimde kullanılmıştır. Aynı dönemde bakterilerde DNA onarımında görev alan UvrA, UvrB ve UvrC genlerini klonlamış, bu genlerin kodladığı proteinleri tanımlamıştır.

1982’de gerçekleştirdiği deneylerle DNA’daki hasarlı bölgenin çift kesimle onarıldığını ortaya koymuş, bu mekanizmayı açıklayan ABC excinuclease modelini geliştirmiştir. Bu buluş, DNA onarımı alanında temel bir referans olarak kabul edilmiştir.

Kuzey Carolina Üniversitesi ve Fotoreaktivasyonun Çözümü

1982 yılında eşi Gwen Boles Sancar ile birlikte University of North Carolina at Chapel Hill kadrosuna katılan Aziz Sancar, burada kendi laboratuvarını kurmuştur. Fotoliyaz enziminin iki farklı kromofor taşıdığını (FADH– ve MTHF) ortaya çıkarmıştı; bunlardan biri ışığı anten gibi toplarken diğeri onarım reaksiyonunu yürütüyordu.

Bu çalışmalar, 40 yılı aşkın süre boyunca yürütülen fotoliyaz araştırmalarının doruk noktası olarak değerlendirilmiş ve 2011’de yayımlanan bir makaleyle mekanizmanın tüm adımlarıyla tanımlanması tamamlanmıştır.

^{Aziz Sancar Belgeseli}^{(Millî Eğitim Bakanlığı)}

Transkripsiyonla Eşleşmiş Onarım ve TRCF Faktörü

1980’lerin ortasında Sancar, DNA onarımının transkripsiyonla ilişkisini incelemeye yöneldi. RNA polimerazın hasarlı DNA bölgelerinde onarımı nasıl etkilediğini araştırdı ve bu süreçte Transcription-Repair Coupling Factor (TRCF) adlı proteini tanımladı. Bu buluş, DNA onarımının yalnızca genetik bir süreç değil, aynı zamanda hücre fonksiyonlarıyla koordineli bir mekanizma olduğunu ortaya koydu. Sancar, bu çalışmasını “bilimsel açıdan en estetik araştırmam” olarak tanımlamıştır.

İnsan Hücrelerinde DNA Onarımı ve “Piri Reis Haritası”

1990’ların başında Sancar, insan hücrelerinde DNA onarımını haritalamaya yönelik çalışmalar yürüttü. 1991’de insan hücrelerinde 27 baz uzunluğunda bir DNA parçasının çift kesim mekanizmasıyla çıkarıldığını göstererek bakterilerdeki onarım sürecinin benzerinin insanlarda da gerçekleştiğini kanıtladı. 1994 yılında Science dergisi, DNA onarımını “Yılın Molekülü” ilan etti.

Daha sonraki çalışmalarıyla insan genomundaki DNA onarım bölgelerini tek nükleotit çözünürlüğünde haritalandırdı ve bu bulgularına “Piri Reis Haritası” adını verdi. Bu yöntem, kemoterapi ve kanser biyolojisi çalışmalarında yeni ufuklar açtı.

Kriptokrom ve Biyolojik Saat Üzerine Çalışmalar

1996 yılında insan gen diziliminde fotoliyaz genine benzer diziler keşfedilince, Sancar bu genlerin ışıkla ilişkili yeni bir işlevi olabileceğini öne sürdü. Araştırmaları sonucunda bu genlerin biyolojik saati düzenleyen kriptokrom (CRY1, CRY2) genleri olduğunu kanıtladı. Böylece memelilerde sirkadiyen ritmin genetik temelleri aydınlatıldı.

Bu keşif, biyolojik saatin kanser gelişimi, hücre onarımı ve ilaç etkinliğiyle bağlantısını ortaya koydu. Sancar’ın ekibi, DNA onarımının ve kemoterapiye verilen hücresel yanıtın günün saatine göre değiştiğini göstererek “zamanlamaya dayalı tedavi” (chronotherapy) kavramının bilimsel temelini güçlendirdi.

^{Aziz Sancar'ın Öğrencilik Yılları ve Biimsel Çalışmaları Hakkında}^{(TRT Haber)}

Ödüller

Sancar, bilimsel çalışmaları nedeniyle birçok ulusal ve uluslararası ödüle layık görülmüştür. Başlıca ödülleri arasında şunlar bulunmaktadır:

National Science Foundation Genç Araştırmacı Ödülü (1984)
American Society for Photobiology Ödülü (1990)
National Institutes of Health Ödülü (1995)
TÜBİTAK Bilim Ödülü (1997)
Amerikan Sanat ve Bilim Akademisi Üyeliği (2004)
ABD Ulusal Bilimler Akademisi Üyeliği (2005)
Türkiye Bilimler Akademisi Üyeliği (2006)
Vehbi Koç Ödülü (2007)
Nobel Kimya Ödülü (2015)

Nobel Ödülü ve Sonraki Çalışmalar

Aziz Sancar, DNA onarım mekanizmalarını moleküler düzeyde açıklayan uzun soluklu araştırmaları nedeniyle 2015 yılında Nobel Kimya Ödülü’ne layık görüldü. Ödül, 10 Aralık 2015’te Stockholm’de İsveç Kralı XVI. Carl Gustaf tarafından takdim edildi.

Sancar, Nobel Ödülü'nü Anıtkabir Atatürk ve Kurtuluş Savaşı Müzesi’ne bağışlamıştır. Ödül madalyası ve sertifikası bugün Anıtkabir’de sergilenmektedir.

^{Aziz Sancar'ın Nobel Ödülü Alması}^{(Prof. Dr. Aziz Sancar)}

Bilimsel Katkılar ve Yayınlar

Aziz Sancar, kariyeri boyunca 400’ün üzerinde bilimsel makale ve 30’dan fazla kitap bölümü yayımlamıştır. Araştırmaları DNA onarımı, fotoreaktivasyon, transkripsiyonla eşleşmiş onarım, biyolojik saat genleri ve kanser biyolojisi alanlarında önemli yenilikler getirmiştir. Elde ettiği bulgular, hücre döngüsü ve genetik istikrarın korunmasına ilişkin temel biyolojik mekanizmaların anlaşılmasına katkıda bulunmuştur.

Bilimsel Topluluklardaki Yeri ve Katkıları

Sancar, 2005’te ABD Ulusal Bilimler Akademisi’ne seçilen ilk Türk bilim insanı, 2006’da Türkiye Bilimler Akademisi’nin asil üyesi olmuştur. Bilimsel üretkenliğiyle birlikte, genç araştırmacılara örnek teşkil eden bir akademik duruş sergilemektedir.

Eşi Prof. Gwen Boles Sancar ile birlikte Aziz & Gwen Sancar Vakfı’nı kurarak ABD’deki Türk öğrencilerine destek sağlayan Carolina Türk Evi’ni açmıştır. Bu kurum, hem Türk öğrenciler için kültürel bir merkez hem de iki ülke arasındaki akademik ilişkileri güçlendiren bir simge hâline gelmiştir.

Özel Hayatı

Aziz Sancar, 1995 yılında kendisi gibi bir bilim insanı olan Amerikalı biyokimya profesörü Gwen Boles Sancar ile evlenmiştir. Çift, tanıştıkları Kuzey Carolina Üniversitesi Chapel Hill’de uzun yıllar boyunca birlikte araştırmalar yürütmüştür. Gwen Sancar, hücre biyolojisi ve DNA onarımı alanlarında çalışmış, aynı zamanda Aziz Sancar’ın birçok bilimsel projesinde destekleyici bir rol üstlenmiştir. Gwen Boles Sancar Müslüman olduktan sonra "Güven" adını almıştır.

^{Aziz Sancar ve Eşi Gwen Boles Sancar - 1978}^{(Millî Eğitim Bakanlığı)}

Aziz Sancar’ın yaşam öyküsü, kırsal bir Anadolu kasabasından çıkıp dünya bilim sahnesine uzanan kararlı bir bilim insanının hikâyesidir. Disiplin, sabır ve bilime adanmışlık, onun hem bireysel başarısının hem de Türkiye’nin bilimsel birikimine yaptığı katkının temelini oluşturmuştur.

Sancar’ın DNA onarımı ve biyolojik saat alanlarındaki çalışmaları, biyokimya, genetik ve tıp bilimlerinde kalıcı bir dönüşüm yaratmış; kansere karşı geliştirilen tedavi stratejilerinin bilimsel temellerini güçlendirmiştir. Günümüzde hâlâ aktif bir araştırmacı olarak, bilimsel merakı ve öğretme tutkusu ile yeni kuşaklara ilham vermeye devam etmektedir.