Bağıl nem (Nispî nem), havadaki mevcut su buharı miktarının, o havanın aynı sıcaklıkta taşıyabileceği potansiyel su buharı kapasitesine veya en yüksek su buharı miktarına oranıdır. Bu oran genellikle yüzde (%) olarak ifade edilir. Havanın su buharı tutma kapasitesi, temel olarak hava sıcaklığının bir fonksiyonudur; sıcak hava, soğuk havaya göre daha fazla nem içerebilir veya tutabilir. Hava, taşıyabileceği maksimum nemi bünyesine aldığında doyma noktasına ulaşmış olur ve bu durumda bağıl nem %100 olarak ölçülür.

Bağıl nem; coğrafya, iklim bilimi, insan sağlığı ve kültürel mirasın korunması gibi birçok alanda incelenen bir çevresel parametredir.

Kavramsal Ayrımlar ve Terminoloji

Coğrafya öğretiminde nem konusundaki kavramlar, soyut olmaları nedeniyle öğrenciler arasında sıklıkla karıştırılmaktadır. Temel kavramlar mutlak nem, mutlak nem kapasitesi ve bağıl nem oranıdır.

• Mutlak Nem (Absolute Humidity): 1 m³ hava hacmi içindeki su buharının gram cinsinden ağırlığıdır ve atmosferdeki mevcut su buharı miktarını gösterir.

• Mutlak Nem Kapasitesi (Absolute Humidity Capacity): Havanın belirli bir sıcaklıkta taşıyabileceği en yüksek su buharı miktarıdır. Bu kavram, "doyma miktarı" veya "maksimum nem" yerine de kullanılmaktadır.

• Bağıl Nem Oranı (Relative Humidity Rate): Mutlak nem miktarının , mutlak nem kapasitesine (veya doyma miktarına ) olan oranıdır.

Bazı ders kitaplarında bu kavramların kullanımında yanlışlıklara rastlanmaktadır. Örneğin, mutlak nem miktarı ile mutlak nem kapasitesi birbirinin yerine kullanılabilmektedir. "Sıcaklık arttıkça mutlak nem artar" ifadesi her zaman doğru değildir; artan şey mutlak nem kapasitesidir. Mutlak nem miktarı ise havanın bulunduğu ortama, yani nem kaynaklarına yakınlığa bağlıdır.

Benzer şekilde, "Sıcaklık arttıkça bağıl nem oranı düşer" ifadesi de kesin bir kural değildir. Sıcaklık artışıyla birlikte (kapasite artar), eğer nem kaynakları yeterliyse ve mutlak nem miktarı da artarsa, bağıl nem oranı yüksek kalabilir veya yükselebilir. Bu nedenle, bağıl nemin bir "miktar" değil, bir "oran" olduğu vurgulanmalıdır.

Sağlık Üzerindeki Etkileri

Bağıl nem (RH), hem iç hem de dış mekanlarda insan sağlığı üzerinde etkileri olan bir çevresel parametredir.

Optimal Aralık ve Sağlık Riskleri 

Sağlık açısından optimal bağıl nem aralığı %40-60 olarak kabul edilmektedir. Bu aralığın altındaki veya üstündeki koşullar, solunum yolu hastalıklarının alevlenmesine ve enfeksiyonların bulaşmasına zemin hazırlayabilir.

• Düşük Bağıl Nem: %40'ın altındaki RH, solunum yollarında ve ciltte kuruluk ve tahrişe neden olarak bireyleri enfeksiyonlara karşı daha duyarlı hale getirebilir. Düşük nem ayrıca iç mekan ozon oluşumunu da teşvik eder.

• Yüksek Bağıl Nem: %60'ın üzerindeki RH, küf, bakteri ve virüs gibi zararlı mikroorganizmaların büyümesini teşvik eden nemli bir ortam yaratır. Ayrıca, bina ve mobilya malzemelerinden formaldehit gibi kimyasalların salınımını artırabilir.

Mukoza, Muko-siliyer Klirens ve Bağışıklık 

Bağıl nemin birincil etkisi, mukusun reolojik özelliklerini , ozmolaritesini ve dolayısıyla muko-siliyer klerensi (solunum yollarının kendi kendini temizleme mekanizması) değiştirmesidir.

Üst solunum yollarında soğuk havanın solunması mukus viskozitesini artırır ve siliyer atımı azaltarak viral enfeksiyonlara yatkınlığı artırır. Alt solunum yollarında ise aşırı veya kalınlaşmış mukus, bakteriyel tutunmayı kolaylaştırabilir. Mukus tabakasındaki bu bozulma, epitel bütünlüğünü sağlayan sıkı bağlantıların (tight junctions) yapısını bozarak mukoza bariyerinin kirleticilere, alerjenlere ve virüslere karşı geçirgenliğini artırabilir. Hasar gören epitel hücreleri, inflamatuar kaskadı başlatabilen alarminler (IL33, TSLP, IL25) gibi mediatörler salgılayabilir.

Patojenler ve Alerjenler Üzerindeki Etkisi 

Bağıl nem seviyeleri, patojenlerin ve alerjenlerin büyümesini doğrudan etkiler.

• Virüsler: İnfluenza (grip) virüsünün aerosol stabilitesi en yüksek %20-40 gibi düşük RH seviyelerindedir. Genel olarak influenza, parainfluenza ve adenovirus gibi virüslerin %50'nin altında ve %70'in üzerinde RH'de arttığı gözlemlenmiştir.

• Bakteriler: Staphylococcus Aureus ve Pseudomonas Aeruginosa gibi bazı bakterilerin üremesi %30'un altında ve %60'ın üzerinde RH'de artış gösterir.

• Alerjenler: İç ortamdaki aşırı nem, küf ve ev tozu akarı (mite) gibi alerjenlerin büyümesiyle ilişkilidir. Akarların kış aylarında %50'nin altındaki RH seviyelerinde bulunmadığı , iç mekan mantarlarının (küf) ise %60 RH üzerinde yaygınlaştığı tespit edilmiştir.

Müzecilik ve Eser Koruma

Bağıl nem, müze koleksiyonlarının ve kültürel mirasın korunmasında (konservasyon) kritik bir parametredir.

Müze Standartlarının Gelişimi 

Müzeler için bağıl nem spesifikasyonları 1960'lı ve 1970'li yıllarda katı bir hal almıştır. 1929'da Londra Ulusal Galerisi için mühendis MacIntyre, bilimsel bir temele dayanmaksızın, Londra iklimi ve teknik fizibiliteye dayanarak %55-%60 RH önermiştir. Daha sonra galerinin ahşap eserlerdeki yıllık ortalama nem içeriğinin %58 RH'ye denk geldiği belirlenmiştir. Zamanla %50 veya %55 RH gibi değerler, ±2% veya ±5% gibi dar dalgalanma aralıklarıyla birlikte standart haline gelmiştir. Ancak bu standartlar, eserlerin ihtiyaçlarından çok, o dönemki teknik fizibiliteye dayanıyordu. %50 RH değeri mekanik olguları vurgularken, kimyasal olguları göz ardı etmekteydi. Bu sistemlerin kurulumu, bakımı ve soğuk iklimlerde binalara verdiği hasar (nemlendirme nedeniyle) maliyetli olmuştur.

Malzemeler Üzerindeki Bozunma Etkileri 

Bağıl nemin eserler üzerindeki etkisi dört ana kategoride incelenir: nem (damp), kritik değerler, %0 üzerindeki RH ve RH dalgalanmaları.

• Yüksek Nem (Damp): Mekanik, biyolojik (küf) ve kimyasal bozulmaların tümü %75 RH üzerinde keskin bir şekilde artar. Pratik küf tehlikesi çoğu durumda %75 RH üzerinde başlar (örn. kirli yüzeyler veya deri için %80 , temiz kağıt için %90 ). Bir veya iki günü aşmayan %90 RH seviyeleri küf açısından tolere edilebilir. Metal yüzeylerde korozyon ve en yaygın tuz olan NaCl'nin %76 RH'de sıvılaşması (deliquescence) nedeniyle inorganik bozulma da %75 RH civarında hızlanır.

• Kimyasal Bozunma (RH > 0%): Düşük nemde bile kimyasal bozulma (örn. hidroliz) devam eder. Kağıdın mukavemet kaybı, RH'nin 1.35 üssü ile orantılı bir güç yasasına uymaktadır. Soğuk iklimlerde asidik kağıtlar için kış aylarındaki düşük nemin sağladığı yavaşlamayı ortadan kaldırarak yılı %50 RH'de sabit tutmak, kimyasal bozulma oranını yaklaşık iki katına çıkarmıştır.

• Mekanik Hasar (Dalgalanmalar): Özellikle rijit (sert) ve kısıtlanmış (constrained) organik malzemeler (örn. ahşap panolar, gesso, tutkal, kemik) için ana risk faktörüdür. Tek bir döngüde kırılma için genellikle -%25 ila -%50 RH arasında ani bir düşüş gerekir. Yorgunluk (fatigue) modellerine göre, bu kritik değerin altındaki daha küçük dalgalanmalar (örn. ±10%) hasarı neredeyse tamamen ortadan kaldırır.

• Düşük ve Yüksek RH'de Malzeme Davranışı: Düşük RH, hayvansal tutkal ve gesso gibi malzemelerin güçlü ancak cam benzeri (gevrek) olmasına neden olur ve stres gevşeme sürelerini (malzemenin stresi dağıtma süresi) günlerden aylara çıkararak çatlama riskini artırır. Yüksek RH (%80 üstü), aynı yapıştırıcıları zayıf ve kauçuksu hale getirir; bu da kaplamaların (veneer) kaymasına veya bükülmesine neden olabilir.

Bununla birlikte, esnek (örn. tekstiller ) veya hareket edebilen (örn. iyi tasarlanmış ahşap doğramalar ) birçok nesne, bu dalgalanmalardan daha az etkilenir.

İklim Değişikliği ve Atmosferik Modeller

İklim değişikliği bağlamında bağıl nem (R), su buharı ve bulutlardan kaynaklanan iklim geri bildirimlerini anlamak için analiz edilmektedir.

Genel Dolaşım Modellerinde (GCM) Eğilimler 

Genel Dolaşım Modelleri (GCM'ler), iklimin ısınmasıyla bağıl nemde (R) ortaya çıkacak değişimlere dair karakteristik bir model öngörmektedir. Modeller, küresel su buharı geri beslemesinin, iklimden bağımsız (sabit) bir bağıl nem dağılımından kaynaklanana yakın olduğunu öngörse de , bu, bağıl nemin her yerde değişmez kalacağı anlamına gelmemektedir.

Modellerdeki R eğilimleri şunları içerir: tropopoz çevresinde artış, tropikal üst troposferde azalma ve orta enlemlerde azalma. Bu değişim modeli, aynı GCM'lerde simüle edilen bulut örtüsü değişimleriyle benzerlik göstermektedir; bu da modellerde bulut değişimlerinin R tarafından kontrol edildiğini doğrulamaktadır.

R değişimlerinin büyüklüğü, modelin yatay çözünürlüğü ile ilişkili olma eğilimindedir. Tropik bölgeler dışında, GCM çözünürlükleri T85 (yaklaşık 2°) ve üzerine çıktığında, sonuçların mevcut gözlemlere yaklaştığı ve bir yakınsama gösterdiği belirtilmektedir.

"Kayma" Hipotezi ve Yetersizlikleri 

Öngörülen R değişim modelini açıklamak için kullanılan basit bir hipotez, mevcut R dağılımının, ısınan iklimle birlikte tropopozla beraber yukarı doğru ve zonal jetlerle beraber kutuplara doğru "kaydığı" şeklindedir. Nitekim, R'nin azaldığı bölgeler ( δR<0), kabaca R'nin mevcut iklimde kutba veya yukarı doğru arttığı yerlerle örtüşmektedir.

Ancak, modellerin analizi bu "kayma" açıklamasının tek başına yetersiz olduğunu göstermektedir.

• Subtropikal (orta enlem) kuruma eğilimi, Hadley hücresinin genişlemesi gibi subtropikal özelliklerin kaymasına atfedilebilecek olandan yaklaşık 3 kat daha büyüktür.

• Tropikal üst (TU) bölgede hesaplanan yükselme oranı (13 hPa K⁻¹), modellerdeki ortalama tropopoz yükselme oranından (~3 hPa K^-1) yaklaşık 4 kat fazladır.

• Ayrıca, çoğu modelde subtropikal R minimumlarının (en düşük R bölgelerinin) derinleştiği gözlemlenmiştir; bu durum sadece bir kayma ile açıklanamaz.

Alternatif bir açıklama, R'nin yerel olmayan "son doygunluk" (last-saturation) sıcaklık değişimlerine bağlı olmasıdır. Havanın R değeri, mevcut sıcaklığı ile en son doygunluğa ulaştığı (LS) noktadaki sıcaklık arasındaki farka bağlıdır. Eğer son doygunluk, farklı sıcaklık değişimleri yaşayan uzak bölgelerde meydana geliyorsa, R değeri değişecektir.