Aziz Bartholomeus Kilisesi, Van ili Başkale ilçesinin Albayrak Mahallesi'nde (eski adıyla Dêr köyü) yer alan, Ermeni Apostolik mimarisine ait Orta Çağ Kilise kompleksidir. Yapı, erken Hristiyanlık döneminin Anadolu’daki kutsal mekânlarının nadir örneklerinden biri olarak kabul edilmektedir. Bölge halkı tarafından “Soredêr” (Kırmızı Kilise) olarak da adlandırılmaktadır.
Tarihsel Arka Plan
Kilise, Hristiyanlığın Anadolu’daki ilk havarilerinden biri olan Aziz Bartholomeus’un (St. Bartholomeus) adına kurulmuştur. Geleneksel anlatıya göre Aziz Bartholomeus, MS 71 yılında bölge halkını Hristiyan yapmaya çalıştığı sırada öldürülmüş ve mezarı bu noktada yer almaktadır. Kilise, bu inanç doğrultusunda, havarinin mezarının üstüne inşa edilmiştir.
Yapının kesin kuruluş tarihi bilinmemekle birlikte, mevcut mimari ve epigrafik veriler ışığında 13. yüzyıl sonu ile 14. yüzyıl başına tarihlendirilmektedir. 17. yüzyılda Vardapet Kirakos’un piskoposluğu döneminde önemli onarımlar geçirdiği bilinmektedir. Kilise, 1915 yılına kadar bölgedeki Ermeni toplumu tarafından hem dini hem de hac amacıyla kullanılmaya devam etmiştir.
Mimari Özellikler
Aziz Bartholomeus Kilisesi’nin mimari çekirdeğini haç planlı ana kilise ve ona bitişik jamatun (cemaat salonu) oluşturur. Yapının doğu cephesinde yer alan apsis bölümünün iki yanında simetrik papaz hücreleri bulunmaktadır. Batı cephesinde ise görkemli bir taç kapı ile jamatun bölümüne geçilir. Kilise kompleksinde ayrıca süthane, papaz evleri, misafirhane, depo, fırın gibi yaşam alanları ve günlük işlevsel yapılar da yer almaktadır. Kompleks, büyük ölçüde açık ve koyu kahverengi tüf taşlarından inşa edilmiştir. Bu taşlar yerel volkanik yapıya uygun olup, yapıya hem estetik bir görünüm hem de dayanıklılık sağlamıştır. Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın verilerine göre, kilise yerleşkesi doğu-batı yönünde uzanan iki ana mekândan oluşmaktadır. Doğu yönündeki yapılar dini işlevli, batı yönündekiler ise konaklama ve günlük yaşama yönelik olarak sınıflandırılmıştır
Aziz Bartholomeus Kilisesi (Kültür Portalı)
Askerî Kullanım ve Günümüzdeki Durum
Kilise, 1966 yılında yaşanan büyük depremde ciddi hasar görmüş; özellikle kubbe ve üst örtü çökmüş, duvarlar çatlamıştır. 1990’lı yıllardan itibaren Başkale Albayrak Jandarma Karakolu’nun güvenlik alanı içinde kaldığı için uzun süre sivil ziyaretçilere kapalı kalmıştır. Agos gazetesi tarafından 2014 yılında yayımlanan bir haberde, Kilisenin 2013’te karakolun başka bir noktaya taşınmasıyla birlikte yeniden erişime açıldığı, ancak fiziksel durumunun oldukça harap olduğu belirtilmiştir. Kilisenin restorasyonu için 2011 yılında dönemin Van Valiliği tarafından hazırlıklar yapılmış, ancak bu çalışmalar hayata geçirilememiştir. 2014 yılında TBMM Turizm Komisyonu’nca hazırlanan raporda yapı için restorasyon ve restitüsyon önerileri yapılmış; ancak günümüzde hâlâ somut bir koruma projesi uygulanmamıştır.
Kültürel ve Dini Önemi
Kilise, tarih boyunca yalnızca Başkale ve Van bölgesinde değil, Ermeni Apostolik Kilisesi inananları arasında kutsal bir hac merkezi olarak kabul edilmiştir. Aziz Bartholomeus’un mezarının burada bulunduğuna olan inanç, kilisenin önemini artırmıştır. Bu yönüyle yapı, yalnızca mimari değil, aynı zamanda dini ve kültürel miras statüsü de taşımaktadır.
Aziz Bartholomeus Kilisesi, Anadolu’nun çok kültürlü tarihini yansıtan önemli bir yapıdır. Günümüzde büyük ölçüde harabe hâlinde olan bu yapı, yerel ve ulusal kurumların iş birliği ile kapsamlı restorasyon ve arkeolojik belgeleme süreçlerine alınmalıdır. kilisenin korunması, sadece mimari mirasın değil, aynı zamanda çok katmanlı toplumsal hafızanın da yaşatılmasına katkı sağlayacaktır.
