Batman, Türkiye’nin Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde yer alan ve hızla gelişen şehirlerinden biridir. Dicle Nehri ve yan kolları olan Batman ve Garzan çayları arasındaki havzada konumlanan il, hem tarihi zenginliği hem de sanayi potansiyeli ile dikkat çekmektedir. Mezopotamya’nın bereketli topraklarına sahip olması nedeniyle tarih boyunca birçok medeniyete ev sahipliği yapmış, özellikle Hasankeyf gibi tarihî yerleşimleriyle kültürel miras açısından büyük önem taşımıştır.
Petrol rezervleri sayesinde sanayileşen ve hızla kentleşen Batman, Türkiye’nin en genç illerinden biri olup, 1990 yılında il statüsü kazanmıştır. Kentin ekonomik gelişimi büyük ölçüde petrol üretimine dayanırken, tarım, hayvancılık ve ticaret de önemli geçim kaynakları arasındadır. Tarihi ve doğal güzellikleriyle dikkat çeken Batman, Hasankeyf, Malabadi Köprüsü ve antik kalıntılarıyla kültürel miras açısından zengin bir yapıya sahiptir.
Tarih
Batman’ın tarihi, Mezopotamya’nın en eski yerleşim bölgelerinden biri olması nedeniyle Paleolitik Çağ’a kadar uzanmaktadır. Bölgedeki Dicle, Batman ve Garzan nehirlerinin oluşturduğu verimli topraklar, tarih öncesi dönemlerden itibaren insan yerleşimlerine ev sahipliği yapmıştır. Hallan Çemi Höyüğü'nde yapılan arkeolojik kazılar, Batman’da Neolitik Çağ’a (M.Ö. 10.000-7.000) tarihlenen insan topluluklarının yaşadığını göstermektedir.
Tarih boyunca Sümerler, Akadlar, Babilliler, Asurlular ve Urartular gibi büyük uygarlıkların egemenliği altına giren bölge, özellikle Asur ve Urartu savaşlarının yaşandığı stratejik bir nokta olmuştur. Asurlular döneminde tarım ve ticaret açısından gelişen Batman, Urartular zamanında ise su kanalları ve sulama sistemleri ile güçlendirilmiştir.
Hasankeyf Kalesi
Helenistik Dönem’de Büyük İskender’in doğu seferi sırasında Makedonların hâkimiyetine giren bölge, daha sonra Selevkoslar, Partlar ve Romalılar arasında el değiştirmiştir. Bizans Dönemi’nde, Sasani saldırılarına karşı bir sınır bölgesi olarak kullanılmıştır.
7. yüzyılda İslam ordularının bölgeye girmesiyle Batman ve çevresi Emevîler ve Abbâsîler’in yönetimine geçmiştir. Bu süreçte bölge, Arap akınlarına maruz kalmış ve farklı kültürel etkileşimlere sahne olmuştur. Daha sonra bölge, Artuklular ve Eyyûbîler’in egemenliği altına girmiştir. Hasankeyf, Artuklular Dönemi’nde önemli bir merkez hâline gelmiş ve bölgede birçok mimari eser inşa edilmiştir.
Osmanlı Dönemi’nde Batman ve çevresi, 16. yüzyılda Osmanlı topraklarına katılmıştır. Osmanlı yönetimi altında Diyarbekir Eyaleti’ne bağlı bir sancak olarak yönetilen bölge, 19. yüzyılda Siirt vilayetinin bir kazası hâline gelmiştir. Cumhuriyet döneminde, İluh adıyla bilinen köyün büyüyerek gelişmesiyle 1957 yılında Batman ilçe statüsüne, 16 Mayıs 1990’da ise il statüsüne kavuşmuştur.
Coğrafya ve İklim
Batman, Türkiye'nin Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde yer almakta olup Muş, Bitlis, Siirt, Mardin ve Diyarbakır illeriyle komşudur. Dicle Nehri ve Batman Çayı gibi önemli su kaynakları ile çevrili olan il, Batman Ovası üzerinde kurulmuştur.
Bölgenin önemli yükseltileri arasında Sason (Aydınlık) Dağları, Mereto Dağı, Raman Dağı ve Meydanok Dağı bulunmaktadır. Ovaları ise tarım açısından oldukça verimli olup özellikle Batman Ovası ve Garzan Vadisi bu açıdan dikkat çekmektedir.
Batman’da genel olarak karasal iklim hâkimdir. Yazlar sıcak ve kurak, kışlar ise soğuk ve yağışlı geçer. Yaz aylarında sıcaklık 40°C’yi aşabilir, kış aylarında ise özellikle yüksek kesimlerde kar yağışı yoğun olarak görülür. İlkbahar ve sonbahar aylarında ise ılıman bir iklim gözlemlenir.
Nüfus ve Demografi
Batman’ın toplam nüfusu 654.528 olup, ilçelere göre dağılımı şu şekildedir:
- Merkez: 506.322
- Beşiri: 32.424
- Gercüş: 19.794
- Hasankeyf: 7.324
- Kozluk: 59.562
- Sason: 29.102
Nüfusun büyük bir kısmı Batman Merkez’de toplanmış olup en az nüfusa sahip ilçe Hasankeyf’tir. Genç nüfus oranı yüksektir ve nüfus artış hızı Türkiye ortalamasına göre yüksektir. Batman, sanayileşme ve petrol üretimi nedeniyle göç alan illerden biri olup kırsal bölgelerden kent merkezine yoğun bir göç yaşanmaktadır.
Ekonomi
Batman ekonomisi büyük ölçüde petrol üretimine dayanmaktadır. Raman ve Garzan petrol sahalarında çıkarılan ham petrol, Batman Rafinerisi’nde işlenerek Türkiye ekonomisine kazandırılmaktadır. Petrolün keşfi ile birlikte Batman hızla sanayileşmiş ve ülkenin önemli enerji merkezlerinden biri hâline gelmiştir. Tarım ve hayvancılık da il ekonomisinde önemli yer tutmaktadır. Özellikle buğday, arpa, mercimek ve pamuk üretimi yaygındır. Küçükbaş hayvancılık da önemli bir gelir kaynağıdır. Sanayi alanında ise gıda, tekstil ve inşaat sektörü ön plandadır. Batman Organize Sanayi Bölgesi, ilde sanayi üretiminin gelişmesini sağlamaktadır.
Turizm ve Kültür
Zeynel Bey Türbesi
Turizm
Batman’ın en önemli turistik noktalarından biri Hasankeyf’tir. Yaklaşık 12.000 yıllık bir tarihe sahip olan Hasankeyf, birçok medeniyetin izlerini taşımaktadır. Malabadi Köprüsü, Mor Kiryakus Manastırı, Zeynel Bey Türbesi gibi yapılar, tarihi mirasın önemli örnekleridir.
Sason Dağları ve Mereto Dağı, doğa yürüyüşü ve dağcılık için elverişli alanlardır.
Hasankeyf
Yaklaşık 12.000 yıllık geçmişi ile Batman’ın en önemli tarihi yerleşimlerinden biri olan Hasankeyf, tarih boyunca Sümerler, Asurlular, Romalılar, Artuklular ve Osmanlılar gibi birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Mağara evleri, tarihi kalıntılar, Zeynel Bey Türbesi ve Hasankeyf Kalesi gibi yapılarıyla Mezopotamya’nın en önemli tarihi merkezlerinden biri olmuştur.
Malabadi Köprüsü
Artuklular tarafından 1147 yılında inşa edilen Malabadi Köprüsü, Batman ve Diyarbakır arasında yer almakta olup dünyanın en geniş taş kemerli köprülerinden biridir. Köprü, ticaret yolları ve kervan yollarının geçiş noktası olarak uzun yıllar kullanılmıştır. Üzerindeki süslemeler ve kitabeler, Artuklu döneminin mimari özelliklerini yansıtmaktadır.
Mor Kiryakus Manastırı
Beşiri ilçesinde bulunan Mor Kiryakus Manastırı, 4. yüzyılda inşa edilmiş ve bölgede yaşayan Süryaniler için önemli bir dini merkez olmuştur. Manastır, Orta Çağ boyunca bölgedeki Hristiyan topluluklarının dini faaliyetlerini yürüttüğü kutsal mekânlardan biridir.
Mor Kiryakus Manastırı
Zeynel Bey Türbesi
Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’ın oğlu Zeynel Bey için 15. yüzyılda inşa edilen türbe, Batman’ın en önemli Türk-İslam eserlerinden biridir. Silindirik gövdesi, tuğla işçiliği ve çini süslemeleri ile dikkat çeken yapı, Timurlu ve Orta Asya mimari tarzını yansıtan nadir eserler arasındadır.
Hallan Çemi Höyüğü
Neolitik Çağ’a tarihlenen Hallan Çemi Höyüğü, Batman’ın en eski yerleşim alanlarından biridir. 10.000 yıl öncesine kadar uzanan bu höyükte yapılan kazılar, bölgedeki ilk tarım ve hayvancılık faaliyetlerine dair önemli buluntular ortaya çıkarmıştır. Batman’ın tarih öncesi döneme ışık tutan en önemli arkeolojik alanlarından biridir.
Kültür ve Mutfak
Batman’ın kültürel yapısı Mezopotamya gelenekleriyle iç içe geçmiş bir zenginliğe sahiptir. Yörede halay, çiçek barı ve delilo gibi halk oyunları oynanmaktadır. Batman mutfağı ise et ve tahıl ağırlıklıdır. Şam böreği, perde pilavı, içli köfte, mumbar dolması ve mehir tatlısı, Batman mutfağının öne çıkan lezzetlerindendir.
