Begum Khaleda Zia, Bangladeş’te Bangladesh Nationalist Party (BNP) genel başkanlığı yapmış ve 1991–1996 ile 2001–2006 dönemlerinde başbakanlık görevini üstlenmiş bir siyasetçidir. Ülke siyasetinde uzun süre belirleyici olan rekabet ve iktidar-muhalefet döngüsü içinde, BNP’nin örgütsel çizgisi, seçim stratejileri ve hükümet uygulamalarıyla birlikte anılmış; özellikle 1990’lardan itibaren Bangladeş’in siyasal kutuplaşmasının merkez aktörlerinden biri hâline gelmiştir. Bu sürecin sonunda Zia, Bangladeş’te sandık yoluyla başbakan seçilen ilk kadın siyasetçi olmuştur.

Köken, Aile Çevresi ve Erken Yaşam

Begüm Khaleda Zia’nın doğum bilgileri kaynaklarda iki farklı biçimde yer alır. Bangladeş Ulusal Ansiklopedisi'nde yer alan kayıtta 15 Ağustos 1945’te, Jalpaiguri’de doğmuştur.^【1】 Lideri olduğu Bangladesh Nationalist Party'de ise 15 Ağustos 1946’da, Dinajpur District’te doğduğu kayıtlıdır.^【2】 

Zia’nın anne ve babası Iskandar Majumder/Majumdar ile Taiyaba Majumder’dır. Babası, Jalpaiguri’de çay işi yürütmüştür; 1947 bölünmesinin ardından bu işi bırakmış ve ailesiyle birlikte Doğu Bengal’e taşınmıştır. Ailenin bölünme sonrasında nereye yerleştiği konusunda yine iki farklı aktarım bulunur: Bir kaynak, Majumder’in Dinajpur kasabasına yerleştiğini yazar.^【3】 Başka bir kaynak ise Majumder’in o dönemde “West Pakistan” olarak anılan bölgeye göç ettiğini belirtir.^【4】 

^{Begum Khaleda Zia Seçimler Sırasında (Flickr)}

Zia çocukluk ve ilk gençlik yıllarını Dinajpur çevresinde geçirmiştir. İlk olarak Dinajpur Missionary School’a gitmiştir. Ortaöğretimini 1960’ta tamamlamıştır. Bu aşamada resmi kaynaklarda farklı adlandırmalarla birlikte aynı okul kastedilmiştir; ortaokulun ismi bir kaynakta Dinajpur Girls’ School,^【5】 başka bir anlatımda ise Dinajpur Government Girls’ High School adıyla verilmiştir.^【6】

Zia, ortaöğretim sonrasında Surendranath College (Dinajpur)’da eğitimine devam etmiş; bu öğrenim 1965’e kadar sürmüştür. 1965’te West Pakistan’a gitmiş ve eşinin yanına geçmiş; böylece Dinajpur merkezli öğrencilik dönemi sona ermiştir.

Ziaur Rahman ile Evlilik ve Kamusal Rolün Oluşumu

Khaleda Zia, 1960 yılında dönemin önemli askeri figürlerinden Ziaur Rahman ile evlenmiştir. Evlilikten sonra eğitimini sürdürmüş; 1965’e kadar Dinajpur’daki Surendranath College’da öğrenimine devam etmiş ve 1965’te eşinin görev yeri nedeniyle Batı Pakistan’a gitmiştir. Bu dönem, Zia’nın kişisel yaşamının askerî kariyer üzerinden şekillenen bir coğrafi hareketlilikle birleştiği ilk evre olmuştur.

^{Khaleda Zia Basına Açıklama Yaparken (Flickr)}

Mart 1971’de bağımsızlık savaşı başlamıştır. Ziaur Rahman, savaşın başında Pakistan ordusuna karşı çıkmış ve kurtuluş savaşına katılmıştır. Bu süreçte Pakistan güçleri Khaleda Zia’yı gözaltına almıştır; Zia, Bangladeş’in 16 Aralık 1971’deki zaferinden sonra Dakka’da serbest kalmıştır. Savaş deneyimi, Zia’nın kamusal görünürlüğünü “lider eşi” konumundan, doğrudan siyasal çatışmanın ürettiği güvenlik ve meşruiyet tartışmalarına temas eden bir konuma taşımıştır.

Ziaur Rahman cumhurbaşkanı olduktan sonra Khaleda Zia, devlet başkanının eşi olarak First Lady sıfatıyla eşine eşlik etmiş ve uluslararası temaslarda yer almıştır. Bu çerçevede Zia, Birleşik Krallık Başbakanı Margaret Thatcher ve Hollanda Kraliçesi Juliana dâhil bazı dünya liderleriyle görüşmüştür. Çiftin Tarique Rahman ve Arafat Rahman Koko isimli iki oğlu olmuştur.

BNP’ye Katılım, Liderlik ve Muhalefet Hattının Kurulması

30 Mayıs 1981’de Cumhurbaşkanı Ziaur Rahman suikast sonucu öldürüldü. Bu gelişme, onun kurduğu Bangladesh Nationalist Party (BNP) içinde kısa sürede bir yön krizi yarattı. BNP’nin başına geçen Justice Abdus Sattar, aynı zamanda ülkenin cumhurbaşkanı olarak da görev yaptı. Ancak 24 Mart 1982’de Genelkurmay Başkanı Hussain Muhammad Ershad bir askerî darbeyle yönetime el koydu ve sıkıyönetim ilan etti. Bu dönem, Khaleda Zia’nın “liderin eşi” konumundan çıkarak parti merkezine yerleştiği siyasi eşiği oluşturdu.

^{Khaleda Zia Oy Kullanırken (Flickr)}

Khaleda Zia, darbe sonrasında BNP içinde kurumsal bir görev üstlendi ve kısa süre içinde parti liderliğine yükseldi. Kaynaklar, bu yükselişin ayrıntılarında farklı tarihler verse de ana çizgi nettir: Zia, 1982’de BNP’ye girdi; 1983’te parti yönetiminde üst düzey bir göreve seçildi; 1984’te BNP’nin en üst liderlik makamına geldi. Bu aşamada Zia, muhalefeti genişletmek için 1983’te yedi partili bir ittifak kurdu ve Ershad yönetimine karşı “demokrasiye dönüş” hedefini merkeze alan bir siyasal hat izledi.

Muhalefet stratejisinde iki unsur belirginleşti. Birincisi, Zia 1986’daki seçimleri hileli buldu ve seçimlere katılmadı; böylece muhalefetin meşruiyet söylemini “seçim güvenliği” ekseninde sertleştirdi. İkincisi, BNP’nin öğrenci yapılanması Jatiotabadi Chatra Dal (JCD) üzerinden ülke çapında mobilizasyon kurdu; öğrenci birlikleri seçimlerinde 321 birliğin 270’inde başarı sağlandığı ve bu ağın Ershad karşıtı hareketin kitleselleşmesinde işlev gördüğü de bilinmektedir. Zia, bu yıllarda devletin hareket alanını daraltan idari tedbirleriyle karşılaştı ve muhalefet faaliyetleri nedeniyle 1983–1990 arasında yedi kez gözaltına alındı.

Askeri Yönetim Altında Muhalefetin Kurumsallaşması

Khaleda Zia, BNP’nin liderlik düzeyindeki konumunu pekiştirdikten sonra muhalefeti tek bir parti faaliyeti olmaktan çıkarıp ittifak temelli bir hatta oturtmuştur. Bu hatta amaç, askerî yönetimin siyasal alanı daraltan uygulamalarına karşı seçim meşruiyeti, temel haklar ve sivil yönetime dönüş taleplerini aynı çerçevede toplamaktır. Bu nedenle Zia, 1980’ler boyunca muhalefeti hem parti teşkilatı hem de farklı siyasal ortaklıklar üzerinden yürütmüş; sahadaki hareketliliği “ittifaklar–kitlesel eylemler–siyasi baskı” döngüsü içinde yönetmiştir.

^{Khaleda Zia Korumalar Eşliğinde (Flickr)}

Bu dönemde devlet, muhalefet faaliyetlerini sınırlamak üzere yasaklayıcı nitelikte tedbirler uygulamış; Zia’nın hareket alanını daraltan kısıtlamalar getirmiştir. Zia ise bu kısıtlamalar altında muhalefet çizgisini sürdürmüş ve 1980’ler boyunca “askerî yönetimin sona erdirilmesi” hedefini ana eksen olarak korumuştur. Muhalefetin örgütlenmesinde parti tabanı kadar, öğrenci örgütlenmeleri ve şehir merkezlerindeki mobilizasyon da işlev görmüştür; böylece mücadele, yalnızca parlamenter araçlarla değil, toplumsal baskı ve görünürlük sağlayan yöntemlerle de yürütülmüştür.

1990’a gelindiğinde, siyasal krizin ağırlık merkezi ülke çapında kitlesel hareketliliğe dönüşmüş; bu süreçte Zia’nın öncülük ettiği ittifaklar ile Sheikh Hasina çevresinde şekillenen muhalefet çizgisi aynı hedefte buluşarak askerî yönetim üzerindeki baskıyı artırmıştır. Bunun sonucunda General Hussain Muhammad Ershad, 6 Aralık 1990’da iktidarı Justice Shahabuddin Ahmed başkanlığındaki tarafsız gözlemci (caretaker) hükümete devretmiştir. Bu devir, Zia’nın 1980’ler boyunca yürüttüğü muhalefet hattının somut siyasal çıktısı olarak, ülkenin seçimlere ve sivil yönetime dönüş sürecini başlatan dönüm noktası olmuştur.

İktidar Dönemleri: Politika Hatları ve Kriz Başlıkları

27 Şubat 1991’de, tarafsız gözlemci hükümet yönetiminde yapılan parlamento seçimlerinde BNP tek başına çoğunluğu sağlamış; Khaleda Zia seçimlerde beş seçim çevresinden aday olmuş ve hepsini kazanmıştır. 20 Mart 1991’de başbakan olarak yemin etmiştir. Aynı yıl, başkanlık sisteminden parlamenter sisteme dönüşü öngören 12. Anayasa Değişikliğini Meclis gündemine taşımış; değişiklik 6 Ağustos 1991’de kabul edilmiştir. Zia, parlamenter sistem altında başbakan olarak 19 Eylül 1991’de yeniden yemin etmiştir.

1991–1996 döneminde hükümet, eğitim alanında bir dizi düzenleme yapmıştır: parasız ve zorunlu ilköğretim, kız öğrenciler için 10. sınıfa kadar ücretsiz eğitim, kız öğrenciler için burs/stipend programı ve Food for Education programı bu dönemin başlıca uygulamaları arasında yer almıştır. Aynı dönemde ağaçlandırma faaliyetleri ülke çapında yaygınlaştırılmış; ulaşım ve altyapı alanında ise Jamuna Çok Amaçlı Köprüsünün fiziki inşaatı başlatılmıştır. Dış politika ve bölgesel iş birliği başlığında Zia yönetimi, 1993’te Dakka’da SAARC zirvesine ev sahipliği yapmıştır.

Bu iktidar dönemi, 1994’te ana muhalefet partilerinin “parlamento seçimlerinin tarafsız bir gözlemci hükümet tarafından yürütülmesi” talebi etrafında başlattığı siyasi hareketlilik nedeniyle kesintili bir siyasal iklimde ilerlemiştir. BNP, 15 Şubat 1996’da yapılan 6. Jatiya Sangsad seçimlerinde yeniden birinci olmuş; ancak büyük muhalefet partileri seçimi boykot etmiştir. Boykotun odağında, seçimleri yönetecek tarafsız gözlemci hükümet mekanizmasının anayasaya eklenmesi talebi yer almıştır. Meclis bu talep doğrultusunda 13. Anayasa Değişikliğini kabul etmiş; bunun ardından Meclis feshedilmiş ve Zia 30 Mart 1996’da iktidarı bakıcı hükümete devretmiştir. Bakıcı hükümet yönetiminde yapılan 12 Haziran 1996 seçiminde BNP yenilmiş; iktidar Awami League’e geçmiştir. Zia, 1996–2001 arasında Meclis’te ana muhalefet lideri olarak görev yapmıştır

.

^{Khaleda Zia Bir Proje Bölgesini Gezerken (Flickr)}

Bir sonraki seçimler, tarafsız gözlemci hükümet yönetiminde 1 Ekim 2001’de yapılmıştır. Bu seçimlerde BNP’nin öncülük ettiği dört partili ittifak, Meclis’te üçte ikiden fazla sandalye kazanmış; Zia 10 Ekim 2001’de üçüncü kez başbakan olarak yemin etmiştir. 2001–2006 döneminde ekonomi göstergeleri açısından; 2002–2006 arasında ortalama büyüme oranı %6’nın üzerinde kalmış; kişi başına millî gelir 2000–2001’de 374 ABD dolarından 2005–2006’da 482 ABD dolarına yükselmiştir.

Döviz rezervi 2001’de 1 milyar ABD doları düzeyinden 3 milyar ABD dolarının üzerine çıkmış; işçi dövizleri (remittances) 2001’e göre yaklaşık üç kat artarak 2006 sonunda 5 milyar ABD dolarını aşmıştır. Bu yıllarda doğrudan yabancı yatırım 2002–2006 döneminde 2,5 milyar ABD doları düzeyinde verilmiş; Mart 2006’ya kadar Yatırım Kurulu’na yaklaşık 9 bin sanayi projesi kaydedilmiş ve bu projelerin toplam büyüklüğü 62 bin crore taka olarak aktarılmıştır. Sanayi sektörünün GSYH içindeki payı %17’nin üzerine çıkmış; sektör büyümesi 2005–2006 mali yılında %10’u aşmıştır. Ayrıca 2004–2005 döneminde, Adamjee Jute Mills sahasında bir İhracat İşleme Bölgesi (EPZ) kurulmuştur.

Kamu yönetimi ve güvenlik politikaları bakımından 2001–2006 dönemi, bir yandan emniyet ve asayişi güçlendirmeye dönük girişimlerle; diğer yandan yolsuzluk iddiaları ve güvenlik operasyonlarının siyasal tartışmalarıyla birlikte ilerlemiştir. Bu çerçevede Operation Clean Heart yürütülmüş; Rapid Action Battalion (RAB) kurulmuş; ayrıca JMB ve HUJI gibi örgütlere yönelik geniş çaplı operasyonlar gerçekleştirilmiştir. Zia, başbakanlık görevinden 28 Ekim 2006 tarihinde ayrılmıştır.

Muhalefete Dönüş, Seçim Sistemi Tartışmaları ve Kutuplaşma

Khaleda Zia, 28 Ekim 2006’da başbakanlıktan ayrıldı ve BNP yeniden muhalefete geçti. 2006 sonrasında siyasal gündem, seçimlerin hangi idari düzenekle yürütüleceği tartışması etrafında sertleşti. 1990’lardan itibaren kullanılan bakıcı hükümet modeli, seçim güvenliği tartışmalarının merkezinde yer aldı; bu modelin geleceği üzerinden iktidar–muhalefet arasındaki çatışma daha da belirginleşti.

Siyasal gerilim, 11 Ocak 2007’de yaşanan kırılmayla yeni bir evreye girdi. Ordu, dönemin cumhurbaşkanı Iajuddin Ahmed üzerinde baskı kurdu; Ahmed olağanüstü hâl ilan etti, bakıcı hükümetin başdanışmanlığından çekildi ve o ay yapılması planlanan seçimleri iptal etti. Ardından, eski merkez bankası başkanı Fakhruddin Ahmed, ülkeyi seçimlere götürmek üzere kurulan yeni geçiş/bakıcı yönetimin başdanışmanı olarak göreve başladı. Bu dönem, hem BNP hem de Awami League için “saha siyaseti”nin daraldığı; siyasetin büyük ölçüde güvenlik ve yargı süreçleriyle iç içe geçtiği bir geçiş dönemi oldu.

Geçiş yönetimi, yolsuzlukla mücadeleyi siyasal alanın ana başlıklarından biri hâline getirdi. Bu süreçte BNP’nin önde gelen isimleri hedef alındı; Khaleda Zia’nın büyük oğlu Tarique Rahman gözaltına alındı ve 2008’de ülke dışına çıktı. Böylece BNP’nin liderlik katmanı, hem örgütsel hem de kişisel düzeyde yeniden yapılanma baskısı altında kaldı.

^{Khaleda Zia Çin Görüşmelerinde (Flickr)}

Seçim düzeni tartışması, Haziran 2011’de yeni bir eşik daha yarattı. Awami League hükümeti, 15. Anayasa Değişikliği ile bakıcı hükümet sistemini kaldırdı ve seçimlerin görevdeki hükümet döneminde yapılacağı bir çerçeveyi benimsedi. BNP bu değişikliğe karşı çıktı; yaklaşan seçimler için bakıcı hükümetin geri gelmesini talep etti ve iktidarın “seçim döneminde devlet aygıtını” kontrol edeceği endişesini siyasal söyleminin merkezine yerleştirdi.

Bu gerilim, 5 Ocak 2014 parlamento seçiminde somutlaştı. BNP seçimleri boykot etti; seçimlere kayıtlı 42 partiden 12’si katıldı. 300 sandalyenin 154’ü çekişmesiz kaldı; bunların 127’si adayın rakipsiz kalması nedeniyle doğrudan Awami League’e geçti. Seçim komisyonu katılımı %40 olarak açıkladı; yerel gözlem ağı FEMA katılımı %10 olarak hesapladı. Seçim sonucunda Awami League 234 sandalye kazandı; Jatiya Party 34 sandalye aldı; kalan sandalyeler küçük partilere gitti. Boykotun ardından siyasal rekabet, parlamenter zemin yerine sokak siyasetine ve güvenlik eksenli çatışma diline daha fazla yaslandı.

Kutuplaşma, Ocak 2015’te yeniden şiddetlendi. Hükümet, 2014 seçimlerinin birinci yıldönümü öncesinde Khaleda Zia’yı Dakka’daki parti ofisine zorla kapattı. Zia buna karşılık ülke çapında süresiz ulaşım ablukası çağrısı yaptı. Abluka ve karşı hamleler sırasında 50’den fazla kişi öldü; çok sayıda BNP mensubu gözaltına alındı. Bu dönem, iktidarın sert güvenlik tedbirleri ile muhalefetin sokak baskısını birleştiren stratejisinin aynı anda yürüdüğü ve siyasal alanın “müzakere” yerine “zorlayıcı yöntemlere” daha açık hâle geldiği bir evre olarak öne çıktı.

Yargı Süreçleri, Vefatı ve Siyasi Miras

Khaleda Zia’nın 2000’lerin sonundan itibaren kamuoyundaki görünürlüğü, iktidar mücadelesi kadar yargı dosyaları üzerinden de şekillendi. Bu çerçevede, Zia Orphanage Trust (Zia Yetimhanesi Vakfı) dosyası ile Zia Charitable Trust (Zia Hayır Vakfı) dosyası, hem suçlamaların niteliği hem de yargılama sürecinin seyri bakımından biyografinin son dönemini belirleyen iki ana dava hattı oldu.

Orphanage Trust dosyasında yolsuzluk soruşturmasını yürüten kurum, yabancı bağışlardan oluşan bir meblağın amaç dışı kullanıldığını ileri sürdü. Bu dosyada iddia edilen tutar, kaynakta 21 milyon BDT’nin üzerinde (yaklaşık 252 bin ABD doları) olarak verildi. Süreçte iddianame ve yargılama aşamaları yıllara yayıldı; 8 Şubat 2018 tarihinde mahkûmiyet kararı çıktı ve Zia aynı gün cezaevine gönderildi. Bu davada ilk ceza 5 yıl olarak verildi; daha sonra ceza üst yargı aşamasında 10 yıla çıkarıldı.

Aynı dönemde yürüyen Charitable Trust dosyasında ise, yetki kötüye kullanımıyla 375 bin ABD doları tutarında kaynağın toplandığı iddia edildi; bu davada da 29 Ekim 2018 tarihinde 7 yıl hapis cezası verildi. Yargılama sürecinde, davanın bazı duruşmalarının kamuya açık mahkeme salonu yerine Eski Dakka Merkez Cezaevi yerleşkesindeki kapalı bir alana taşınması, “yargılamanın aleniyeti” ve “savunma hakkı” bakımından tartışma yarattı.

^{Khaleda Zia İçin İlan Edilen Yasta Asılan Bayraklar (Anadolu Ajansı)}

Tutukluluk koşulları ve hukuki süreç, yalnızca mahkûmiyet kararlarıyla değil; bail (kefalet/teminatla tahliye), temyiz ve farklı dosyalar üzerinden açılan ek soruşturmalarla da genişledi. Bazı kaynaklar, Zia’nın toplam dava sayısını 36 olarak verir ve bunların 34’ünde kefaletle serbestlik kararı bulunduğunu yazar; aynı kaynak, iki ana dava dosyasındaki temyiz sürecinin üst yargıda sürdüğünü belirtir. Başka bir metin ise, aynı dönemde Zia’nın çok sayıda dosyada şartlı tahliye/parole talebinin reddedildiğini, dava yükünün ve prosedürel zorunlulukların hareket alanını daralttığını vurgular.

Sağlık meselesi, 2018 sonrası dönemde biyografinin “kamuoyu boyutu” hâline geldi. Zia’nın cezaevindeki sağlık durumunun kötüleşmesi üzerine yetkililer 1 Nisan 2019 tarihinde onu bir kamu hastanesine sevk etti; bu tarihten sonra tedavisi kamu hastanesi koşullarında sürdü. Aynı süreçte uluslararası insan hakları çerçevesinde “sağlık hakkı” ve “adil yargılanma güvenceleri” başlıkları, Zia’nın dosyaları üzerinden sıkça tartışıldı.

Zia, 2025 yılına gelindiğinde uzun süredir devam eden hastalıklarının etkisi altında kaldı; 2025’in başlarında tedavi için Londra’ya gitti, yaklaşık dört ay kaldı ve daha sonra ülkesine döndü. Ölümünden önce hekimleri, Zia’da ilerlemiş karaciğer sirozu, artrit, diyabet ile göğüs ve kalp sorunları bulunduğunu bildirdi. Zia, 30 Aralık 2025 tarihinde, 80 yaşında hayatını kaybetti.

Siyasi mirası, iki eksende tartışılır. Birinci eksen, Zia’nın BNP liderliği ve iki başbakanlık dönemi boyunca Bangladeş’te iktidarın seçimler, boykotlar ve sokak mobilizasyonları arasında gidip gelen “sert rekabet rejimi” içinde kurulmuş olmasıdır. İkinci eksen ise, 2007 sonrasında belirginleşen biçimde, siyasal mücadelenin yargı süreçleri ile iç içe geçmesinin Zia’nın kariyerinin son evresini belirlemesidir. Zia’nın ölümü, BNP’nin örgütsel sürekliliği ve liderlik devri tartışmalarını da hızlandırdı; parti içinde uzun süredir öne çıkan isim olarak Tarique Rahman faktörü bu mirasın kurumsal ayağında belirginleşti.