Bibiyometrik analiz, bilimsel yayınların nicel incelemesine dayanan, literatürdeki gelişmeleri, eğilimleri, iş birliklerini ve entelektüel yapıları sistematik biçimde ortaya koyan bir analiz yöntemidir. Terim, Yunanca "kitap" anlamına gelen biblion ve "ölçüm" anlamına gelen metrics sözcüklerinden türetilmiştir. İlk kez 1969’da Alan Pritchard tarafından “statistical bibliography or bibliometrics?” adlı çalışmasında istatistiksel ve matematiksel yöntemlerin kitaplara ve diğer iletişim araçlarına uygulanması şeklinde tanımlanmıştır.

Bibiyometrik yaklaşımın temelleri 1920’lere kadar geri gitmekle birlikte, bu yöntemin modern biçimde gelişimi, Eugene Garfield’ın 1963’te Science Citation Index’i (SCI) kurmasıyla hız kazanmıştır. Bu sistemle birlikte, bilimsel atıflar sistematik olarak izlenebilir ve ölçülebilir hale gelmiş, böylece bilimsel etkilerin nesnel ölçümü mümkün olmuştur.

Amaç ve Önemi

Bibiyometrik analiz, özellikle hızlı biçimde artan akademik yayınlar arasında bilgiye hâkimiyeti sağlamak, alanın entelektüel yapısını ortaya çıkarmak ve geleceğe yönelik eğilimleri saptamak amacıyla kullanılır. Ayrıca bilim politikalarının belirlenmesinde, akademik stratejilerin geliştirilmesinde ve araştırma performanslarının ölçülmesinde temel araçlardan biri olarak kabul edilir.

Temel Yaklaşımlar ve Yöntemler

Bibiyometrik analiz iki ana yaklaşıma dayanır: Performans Analizi ve Bilimsel Haritalama.

Performans Analizi

Performans analizi, araştırma çıktılarının sayısal ölçümlerine odaklanır. Bu analiz, yazarların, kurumların, ülkelerin veya dergilerin yayın üretkenliğini ve atıf etkisini değerlendirir.

Yaygın metrikler şunlardır:

• Toplam Yayın Sayısı (TP): Bilimsel üretkenliğin göstergesidir.
• Toplam Atıf Sayısı (TC): Etki gücünü ölçer.
• h-indeksi: En az h kez atıf alan h kadar yayını temsil eder.
• g-indeksi, i10/i100 gibi alternatif göstergeler: Atıf yoğunluğunu ölçer.
• Ortak Yazarlık ve İşbirliği Endeksleri: Araştırma ortaklıklarının düzeyini yansıtır.

Bu ölçümler, alanın lider yazarlarını, en etkili çalışmaları ve öncü kurumları belirlemek için temel veri sunar.

Bilimsel Haritalama (Science Mapping)

Bilimsel haritalama, bilimsel alanlardaki yapısal ilişkileri, entelektüel kümelenmeleri ve tematik bağlantıları görselleştirmeye yönelik teknikleri kapsar. Temel teknikler şunlardır:

• Atıf Analizi: Yayınların aldığı atıflar üzerinden entelektüel etkiyi ölçer.
• Ortak Atıf (Co-citation) Analizi: Aynı yayın tarafından birlikte atıf yapılan belgeler arasındaki tematik yakınlıkları gösterir.
• Bibliyografik Eşleşme (Bibliographic Coupling): Aynı kaynaklara atıf yapan yayınlar arasında benzerlik kurar.
• Ortak Kelime (Co-word) Analizi: Yayınlarda birlikte geçen anahtar kelimeler üzerinden konu başlıklarını haritalar.
• Ortak Yazarlık Analizi: Yazarlar, kurumlar ve ülkeler arasındaki iş birliği ağlarını belirler.

Bu teknikler, bibliyometrik yazılımlar (örneğin: VOSviewer, Gephi, Bibliometrix) kullanılarak ağ yapılarında modellenir ve görselleştirilir.

^{Bibliyometrik Ağ Analiz Görselleştirmesi (Yapay zeka ile oluşturulmuştur.)}

Uygulama Süreci ve Adımları

Bibiyometrik analiz, sistematik bir süreci izler. Bu süreç genellikle şu aşamalardan oluşur:

1. Araştırma Alanının ve Anahtar Kelimelerin Belirlenmesi
2. Veri Tabanı Seçimi (örn. Scopus, Web of Science)
3. Veri İndirimi ve Temizlenmesi
4. Performans ve Haritalama Analizlerinin Yapılması
5. Ağ Analizleri ve Tematik Kümelerin Belirlenmesi
6. Sonuçların Yorumlanması ve Görselleştirilmesi

Zancanaro ve arkadaşları bu süreci daha da detaylandırarak 9 adımdan oluşan bir iş akışı önermiştir. Bu adımlar, veri toplama ve temizleme sürecinden başlayıp analiz ve yorumlamaya kadar uzanan bir yapıdır.

Avantajlar ve Sınırlılıklar

Avantajları:

• Nesnel ve tekrarlanabilir analiz imkânı sunar.
• Büyük veri kümeleriyle çalışmayı mümkün kılar.
• Alanın entelektüel haritasını çıkarabilir.
• Eğilimleri ve boşlukları belirlemeye yardımcı olur.

Sınırlılıkları:

• Gayriresmî iletişim kanalları (sözlü paylaşımlar, mektuplar, e-posta, sosyal medya) analiz dışı kalır.
• Veri tabanlarının kapsayıcılığına ve güncelliğine bağımlıdır.
• Yayın sayısına aşırı odaklanma, kaliteyi ikinci plana itebilir.
• Sayım yöntemleri (tekil atıf mı, çoklu atıf mı?) farklılık gösterebilir ve yorumlarda yanılmalara neden olabilir.

Disiplinler Arası Yayılım ve Güncel Uygulamalar

Bibiyometrik analiz yalnızca bilgi bilimiyle sınırlı kalmayıp, işletme, ekonomi, tıp, mühendislik, sosyal bilimler gibi pek çok alanda uygulanmaktadır. Son yıllarda özellikle sağlık bilimleri ve işletme araştırmaları bu yöntemi yaygın biçimde kullanmaktadır. Bunun arkasındaki temel etkenler, büyük veri analizinin yükselişi ve bibliyometrik yazılımların kullanım kolaylığıdır.