Bitlis Kalesi, Türkiye'nin Doğu Anadolu Bölgesi'nde yer alan Bitlis il merkezinde, doğal bir kaya kütlesi üzerine inşa edilmiş tarihî bir yapıdır. Bitlis şehir merkezine hâkim konumdaki kale, doğuda Dideban Çayı, batıda İskender Çayı ile çevrelenmiş olup bu doğal unsurlar kale çevresinde hendek işlevi görmüştür.
Tarihçe
Bitlis Kalesi’nin inşa tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte, tarihî kaynaklar Büyük İskender’in komutanlarından Bedlis (Badlis) tarafından M.Ö. 312 civarında yaptırıldığını belirtir. Kale, tarih boyunca stratejik konumu nedeniyle birçok medeniyetin egemenliği altına girmiştir. İslam kaynaklarına göre, bölge 638-641 yıllarında İyaz bin Ganem komutasındaki İslam orduları tarafından fethedilmiştir. Bunu takiben Emevi, Abbasi, Bizans, Büyük Selçuklu, Dilmaçoğulları, Eyyubi, Harzemşah, Anadolu Selçuklu, İlhanlı, Karakoyunlu, Akkoyunlu, Safevi ve son olarak 1514 yılında Osmanlı yönetimine geçmiştir.
Bitlis Kalesi. (Türkiye Kültür Portalı)
Mimari Özellikler
Bitlis Kalesi, kuzey-güney yönünde uzanan, yaklaşık 2800-3000 metre çevre uzunluğuna, 56 metre yüksekliğe ve 7 metre genişliğe sahip büyük bir savunma yapısıdır. Sur duvarları düzgün kesme taşlarla inşa edilmiş ve çeşitli burçlarla tahkim edilmiştir. Kalede toplam 670 mazgal tespit edilmiştir; bu mazgalların altında, savunma amacıyla tasarlanmış kapalı bölmeler yer almaktadır. Kaleye çıkan yollar sarp kayalıklarla çevrili olduğundan savunma hendeğine ihtiyaç duyulmamıştır.
Yerleşim ve Yapılar
Osmanlı döneminde Bitlis Kalesi, idarî ve askerî bir merkez olarak kullanılmış, 16. yüzyılda önemli bir onarımdan geçmiştir. Matrakçı Nasuh’un minyatüründe ve Evliya Çelebi’nin anlatımlarında, kalede bir han sarayı, çarşı, bedesten, hamam, iki cami, pazar, han ve yaklaşık 300 evin bulunduğu belirtilmiştir. Bu yapılar, kalenin yalnızca askerî değil, aynı zamanda sivil yaşamın da sürdüğü bir merkez olduğunu göstermektedir.
Arkeolojik Bulgular ve Kazılar
Kaledeki arkeolojik kazılar ilk olarak 2004 yılında başlamış, 2018 ve 2022 yıllarında yeniden hız kazanmıştır. Ahlat Müzesi ve Bitlis Eren Üniversitesi iş birliğiyle yürütülen kazılar sonucunda çok sayıda lüle (tütün piposu), seramik, cam, metal, sikke, anahtar, cephane kalıntıları, gülle gibi buluntular elde edilmiştir. Özellikle Osmanlı dönemine ait lüle buluntuları, tütün kültürünün bölgede ne denli yaygın olduğunu göstermektedir. Çeşitli formlarda ve bezemelerde 113’ü aşkın lüle tespit edilmiş, bunların bazılarının yerel üretim, bazılarının ise ithal olduğu belirlenmiştir.
2022 yılı kazılarında ise saray alanında ve Sinan Bey Hamamı’nın güneyinde yürütülen çalışmalarla, drenaj hattı, sokak yapısı ve zemin düzeltmeleri tespit edilmiştir. Bu kazılarda özellikle sırsız seramikler yoğunlukla bulunmuş; bu bulgular, kalede günlük yaşamın detaylarına ışık tutmuştur. Sırsız seramikler; pişirme, saklama, servis ve aydınlatma amacıyla kullanılan kap türlerinden oluşmaktadır. Teknik analizler seramiklerin; mika, kireç, kum, taşçık ve kuvars katkı maddeleriyle üretildiğini; hamur renklerinin kırmızımsı kahverengiden pembeye kadar geniş bir yelpazede değiştiğini ortaya koymuştur. Kazılarda saray kapısına ait olduğu değerlendirilen bir anahtar ve kilit mekanizmaları ile su dağıtımına hizmet eden künk sistemleri de bulunmuştur. Bu su dağıtım sisteminin iki sıralı künk hattından oluştuğu ve saray alanına yöneldiği tespit edilmiştir. Bulgular, Osmanlı dönemi mühendisliğine dair önemli bilgiler sunmaktadır.
Saraya Ait Olduğu Değerlendirilen Anahtar ile Aparatları. (Anadolu Ajansı)
Günümüzdeki Durumu
Bitlis Kalesi günümüzde yalnızca yapısal kalıntılarla ayakta durmaktadır. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ahlat Müzesi ve yerel üniversiteler aracılığıyla sürdürülen kazı ve restorasyon çalışmaları sayesinde kale koruma altına alınmış durumdadır. 2024 yılı itibarıyla saray kısmının büyük ölçüde ortaya çıkarıldığı ve beş yıllık bir kazı-tanıtım planı uygulandığı ifade edilmiştir. Bitlis Kalesi’nin tarihi ve kültürel mirası, hem bilimsel açıdan hem de bölge turizmi bakımından önemli bir potansiyel taşımaktadır.
Kalenin Işıklandırılması. (Anadolu Ajansı)
