Bulut tohumlama, atmosferdeki uygun fiziksel koşullara sahip bulutlara belirli kimyasalların (örneğin gümüş iyodür, kuru buz, higroskopik tuzlar) enjekte edilerek yağış miktarının artırılmasını amaçlayan bir hava modifikasyonu yöntemidir. Bu teknik; tarımsal üretimi destekleme, su kaynaklarını zenginleştirme, kuraklıkla mücadele etme ya da dolu ve sis gibi zararlı hava olaylarını bastırma amacıyla uygulanır.

^{Bulut tohumlama ve yapay yağışı anlatan görsel. (MGM - Yang H. Ku, 2021)}

Tarihçe

Modern bulut tohumlamanın kökeni, II. Dünya Savaşı döneminde Irving Langmuir ve Vincent Schaefer’in buz kristallerinin oluşumunu incelemek amacıyla yaptıkları deneylere dayanır. Schaefer, dondurulmuş bir ortamda kuru buzun havadaki nemi kristalleştirdiğini gözlemlemiştir. Ardından gümüş iyodürün, yapısal olarak buz kristallerine benzediği için çok daha etkili olduğu fark edilmiştir. 1947'de Bernard Vonnegut, gümüş iyodürün kristalizasyon için ideal çekirdek maddesi olduğunu kanıtlamıştır.

Bu teknoloji zamanla sahaya taşınarak ABD, Çin, Rusya gibi ülkelerde yaygınlaştırılmıştır. Türkiye’de ilk uygulama 1990 yılında İstanbul’da İSKİ tarafından yapılmış; ardından Ankara ve İzmir’de de kısa süreli deneyler gerçekleştirilmiştir.

Yağış Oluşumu Mekanizması ve Bilimsel Temel

Bulut tohumlama süreci, Bergeron-Findeisen teorisi temelinde açıklanır. Bu teoriye göre, buz kristalleri bulut içindeki süper soğuk su damlacıklarının yoğunlaşması için çekirdek işlevi görür. Buzun buhar basıncı suya göre daha düşük olduğundan, aynı sıcaklık koşullarında buz üzerinde yoğunlaşma başlarken, su damlacıkları buharlaşır. Bu süreç, buz kristallerinin büyümesine ve yağış olarak düşmesine neden olur.

Bulut tohumlama sırasında kullanılan maddeler, atmosferdeki süper soğuk damlacıklar üzerinde kristalizasyonu tetikler. Gümüş iyodür, -5 °C ile -20 °C aralığında buz çekirdeği olarak işlev görürken; kuru buz havayı soğutarak bu kristallerin oluşumunu destekler. Kristalleşme sonrası oluşan buz parçacıkları birleşerek kar ya da eriyerek yağmura dönüşür.

Kullanılan Kimyasallar ve Fiziksel Etkileri

En yaygın kullanılan kimyasal gümüş iyodür (AgI) olup, buz kristallerine benzer yapısı sayesinde en etkili tohumlama ajanıdır. Diğer kullanılan maddeler:

• Kuru buz (katı CO₂): Ortamı hızla soğutarak kristal oluşumunu tetikler.
• Likit propan: Gümüş iyodürden farklı olarak daha yüksek sıcaklıklarda da buz kristali oluşturabilir.
• Amonyum nitrat, kadmiyum iyodür: Alternatif higroskopik çekirdek maddeleri olarak kullanılır.

Gümüş iyodür, düşük sıcaklıklarda daha az, yüksek sıcaklıklarda ise daha fazla buz kristali oluşturur. Örneğin -6 °C'de 10 kristal, +14 °C'de 10¹⁰ kristal oluşumu gözlemlenmiştir.

^{Yağmur damla çapını ölçen sistem ve uçaktan gümüş iyodür dumanı püskürterek gerçekleştirilen bir bulut tohumlama işlemi. (MGM)}

Tohumlama İçin Uygun Bulut Tipleri

Yapay yağış için bulutun doğal olarak mevcut olması şarttır. Bulut oluşturulamaz; yalnızca yağış potansiyeli olan bulutlar zenginleştirilir. Uygun bulut tipleri ise 3 ana tip olacak şekilde ayrılabilir:

• Orografik Bulutlar: Dağ yamaçlarında yükselen ve soğuyan hava ile oluşur. Durağan yapıdadır, tohumlama için uygundur.
• Stratus Bulutları: Yüzeye yakın, tabaka formunda bulutlardır. Doygun nem içerdiğinde hafif yağış sağlayabilir.
• Kümülüs ve Kümülonimbus Bulutları: Konvektif yükselme ile oluşurlar; yağmur ve dolu potansiyeli en yüksek olanlardır

Uygulama Yöntemleri

Havadan Tohumlama

Uçaklar, bulutlara tohumlama maddelerini bulutun tepesinden, doğrudan içinden girerek veya tabanından yükselen hava akımları aracılığıyla bırakır. Bu işlemde, uçak kanatlarına monte edilen brülörler sayesinde gümüş iyodür dumanı salınır. Gümüş iyodür partikülleri, bulut içinde yoğuşma çekirdeği görevi görerek yağış oluşumunu destekler. Ayrıca, bulutlara tohumlama yapmak amacıyla uçaktan fişek atma sistemleri ya da püskürtme mekanizmaları da kullanılabilir.

^{Uçak kanadına takılmış bulut tohumlama fişekleri ve 50 gr gümüş iyodür içeren bulut tohumlama fişekleri. (MGM)}

Yerden Tohumlama

Yüzeyden roketlerle veya jeneratörlerle kimyasallar atmosfere salınır. Roket sistemleri yüksek isabet oranı nedeniyle tercih edilse de maliyetlidir. Çin’de yer bazlı tohumlamada 32000 kişi ve 26 kontrol istasyonu görev almış, 2008 Olimpiyatları sırasında yağmurun yönü başarıyla değiştirilmiştir.

^{Yer tohumlama sistemleri ve Yer Gümüş İyodür roket sistemleri. (MGM)}

Uygulama Sonuçları ve Bilimsel Değerlendirmeler

Bulut tohumlama %5 ila %20 oranında yağış artışı sağlayabilir. Ancak etkisi; bulutun yapısı, sıcaklık, nem oranı, rüzgâr profili ve zamanlama gibi birçok faktöre bağlıdır. Ayrıca tohumlamanın ardından yağışın ne zaman ve nereye düşeceği kesin olarak tahmin edilemez.

Bazı durumlarda tohumlamanın dolu veya ani sağanak riski artırabileceği gözlemlenmiştir. Bu nedenle uygulamanın dikkatli planlanması gerekir. Ayrıca uygulamaların diğer bölgelerde yağış azalmasına neden olup olmayacağı da tartışma konusudur.

Çevresel ve Sosyal Etkiler

Tohumlamada kullanılan kimyasalların (özellikle AgI) çevreye etkileri dikkatle izlenmelidir. Gümüş iyodür, suda çözünmemekle birlikte, uzun vadede toprak ve akarsularda birikebilir. Toplumda bilinçlendirme eksikliği ve potansiyel hukuki sorunlar da bulut tohumlamanın sosyal boyutları arasında yer alır.

Bulut tohumlama, belirli meteorolojik koşullar sağlandığında, yağış miktarını artırmak için uygulanabilir bir hava modifikasyon yöntemidir. Özellikle su yönetiminin kritik olduğu kurak bölgelerde düşük maliyetli bir alternatif olarak değerlendirilmektedir. Ancak doğaya müdahale niteliği taşıdığından bilimsel ölçüm, çevresel analiz, ekonomik fizibilite ve yasal düzenlemeler ışığında dikkatle yürütülmelidir.