Çam reçinesi, Pinus cinsine ait iğne yapraklı ağaçlardan doğal veya kontrollü yöntemlerle elde edilen, yapışkan ve biyolojik kökenli bir odun dışı orman ürünüdür. Bileşiminde başlıca terpenoidler bulunan bu madde, ağaçların savunma sistemine bağlı olarak doğal yollarla veya yapay müdahaleler sonucunda salgılanmaktadır. Çam reçinesi, özellikle terebentin ve kolofan (rosin) olmak üzere iki temel bileşene ayrılır. Uçucu özellik taşıyan terebentin; boya, vernik ve farmasötik ürünlerde çözücü olarak kullanılırken, kolofan sabun, yapıştırıcı, kozmetik ve çeşitli kimya sanayi ürünlerinin hammaddesidir.
Akma Reçine Yöntemi Kapsamında, Reçine Akışını Başlatmak için Kesik Üzerine Asit Pasta Uygulaması - (AA)
Sınıflandırma ve Elde Ediliş Yöntemleri
Doğal çam reçinesi üretimi üç ana teknik altında toplanmaktadır:
- Akma Reçine: Canlı ağaç gövdesine açılan yaralardan doğrudan sızarak toplanan reçinedir. Türkiye’de yaygın olarak kullanılan bu yöntemde, özellikle Asit Pasta Yöntemi öne çıkar. Bu yöntemde kabuk ve kambiyum tabakası soyularak açığa çıkan diri odun yüzeyine sülfürik asit içeren bir karışım uygulanır ve böylece reçine salgısı teşvik edilir. Bu süreçte kullanılan materyaller arasında kızıllatma rendesi, pencere açma rendesi, polietilen poşetler, zımba teli ve %35 sülfürik asitli pasta bulunmaktadır.
- Sülfat Reçinesi: Kraft yöntemiyle selüloz üretimi esnasında yan ürün olarak elde edilir. Reçineli çam yongalarının pişirilmesi sırasında açığa çıkan gazların distilasyonuyla sülfat terebentini, alkali siyah çözeltilerden ise ham tall oil ve yağ asitleri gibi bileşikler elde edilmektedir.
- Ekstraksiyon Reçinesi: Özellikle reçineli çam köklerinin, solventler aracılığıyla işlenmesiyle elde edilen reçine türüdür. Türkiye’de bu yöntemle yapılan bir çalışmada, alkol-benzen çözücü sistemiyle %22 oranında verim elde edilmiştir. Kullanılan çözücülere göre verim değişebilmekte ve kimyasal analizlerde en yüksek asit sayısı 174,87 mgKOH/g, sabunlaşma sayısı 180,33 mgKOH/g olarak ölçülmüştür.
Sahil Çamı (Pinus pinaster) Ormanlarında Akma Reçine Yöntemi ile Yapılan Çam Reçinesi Üretimi - (AA)
Biyolojik ve Kimyasal Yapı
Çam reçinesi; monoterpen (C10), seskiterpen (C15) ve diterpen (C20) gibi farklı moleküler yapılarda terpenoid bileşikler içeren karmaşık bir kimyasal karışımdır. Bu terpenler, ağaç savunmasında aktif rol oynar. Örneğin limonen ve 3-caren gibi bileşikler, böcekleri ve mikroorganizmaları uzaklaştırıcı etkiler gösterir. Terebentin, reçine asitlerini ağacın yaralanan bölgesine taşır; bu bölgeye yerleşen reçine asitleri zamanla oksidatif polimerleşme yoluyla katılaşarak koruyucu bir bariyer oluşturur.
Çam Reçinesi Tanıtım Videosu - T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı YouTube Kanalı
Türkiye'de Reçine Üretimi ve Ekonomisi
Türkiye’de çam reçinesi üretimi 1959 yılında planlı olarak başlatılmıştır. Orman Genel Müdürlüğü’nün eylem planları doğrultusunda, 2015 yılında 3 ton olan üretim miktarı, 2022 yılı itibarıyla yaklaşık 600 tona yükselmiştir. Üretimde en sık kullanılan türler Pinus brutia (kızılçam), Pinus nigra (karaçam) ve Pinus pinea (fıstıkçamı)’dır. Bu türlerden ağaç başına sırasıyla 1.040 g, 1.285 g ve 1.168 g ortalama reçine verimi elde edilmiştir.
Gelir-gider analizlerine göre, 2021 yılı fiyatları baz alınarak karaçamdan 29,58 ₺, fıstıkçamından 26,86 ₺ ve kızılçamdan 23,92 ₺ değerinde ürün elde edilmekte, üretim maliyeti ise tüm türler için 32,22 ₺’dir. Bu durum, reçine üretiminin mevcut koşullarda ekonomik olmadığını göstermektedir. Ancak üretim miktarı, reçine fiyatları ve maliyet yapısındaki değişiklikler bu tabloyu dönüştürebilir niteliktedir.
Çam Reçinesinin Teknolojik Kullanım Alanları
Kimya ve Sanayi
- Terebentin: Boya, vernik, çözücü, ilaç ve kozmetik üretiminde
- Kolofan: Sabun, kağıt tutkalları, yapıştırıcı, mum, kauçuk, mürekkep, sakız, plastik
Biyoteknoloji ve Yeşil Kimya
- Tarımda doğal kökenli biyoherbisit ve biyoinsektisit
- Antifungal etkili bileşenler
Sürdürülebilir Malzeme Geliştirme
- Biyobozunur plastikler ve ekolojik ambalaj malzemeleri
Geleneksel Teknolojik Kullanımlar
- Ahşap teknelerde su yalıtımı
- Sanat eserlerinin ve tarihi objelerin korunması
- Reçinenin yüksek yanıcılığı sayesinde mum ve meşale üretimi
Küba’da Reçine Endüstrisi: Pinus caribaea Örneği
Küba’da Pinus caribaea türü hem kereste hem de reçine üretiminde değerlendirilmektedir. Reçine üretimi 1985’te başlamış; 1989’da yıllık 1.200 ton seviyesine ulaşmış, ancak 1990’daki ekonomik krizle birlikte 200 tonun altına düşmüştür. 2000’li yıllardan sonra üretim yeniden artmış ve yılda yaklaşık 1.200 ton seviyesinde sabitlenmiştir. Gelecek hedefi 5.000 ton/yıl üretimdir.
Reçine toplama yöntemi; ağaç gövdesine 65 cm genişliğinde bir debarkaj yapılmasını, merkezi bir yarık ile “V” biçimli küçük kesiler (picas) açılmasını ve reçinenin metal huni yardımıyla toplama kaplarına yönlendirilmesini içermektedir. Ağaç başına yılda 4 kg reçine verimi elde edilmekte, hektar başına verim yaklaşık 2 ton olarak bildirilmektedir. Her işçi 6–10 hektarlık alanda 15–30 ton reçine toplamaktadır.
Kullanım Alanları
Çam reçinesi, başlıca iki ana bileşen olan terebentin ve kolofan aracılığıyla geniş bir kullanım yelpazesi sunar:
- Terebentin, boya, vernik, çözücü, ilaç ve kozmetik sektörlerinde sıklıkla kullanılır.
- Kolofan, sabun, yapıştırıcı, kağıt tutkalları, matbaa mürekkepleri, kauçuk, sakız ve plastik üretiminde temel bileşen olarak değerlendirilir.
- Ayrıca bazı antiseptik ve dezenfektan ürünlerin hammaddesi olarak da yer bulur.
- Geleneksel olarak ise su geçirmezlik, aydınlatma ve ahşap koruma amacıyla kullanılagelmiştir.
Sürdürülebilirlik ve Ormancılık Politikaları
Çam reçinesi üretimi, doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımı açısından önemlidir. Ağaçlardan hem reçine hem de kereste elde edilmesine olanak tanıyan sistemler uygulanmaktadır. Küba örneğinde olduğu gibi, reçine toplandıktan 2–4 yıl sonra ağaçlar kesilmekte, bu da iki ürünün bir arada değerlendirilmesini mümkün kılmaktadır. Türkiye ve Küba’da reçine üreticileri genellikle devlet kontrolü altındaki ormancılık kurumlarına bağlı olarak faaliyet göstermektedir ve üretim süreçleri çevresel etki dikkate alınarak yürütülmektedir.
