Siirt’in geleneksel mimari mirasının önemli bir parçası olan cas evleri, kentin kültürel kimliğini ve coğrafi koşullarını yansıtan, yerel malzeme kullanımıyla dikkat çeken konut tipleridir. Bu yapılar, Siirt iline özgü cas harcı ile sıvanmış olup, çoğunlukla iki veya üç katlı, kalın duvarlı ve kubbe tavanlı yapılardır. Cas harcı, yöredeki alçıtaşının (jips) fırınlarda yakılıp öğütülmesiyle elde edilen kaba alçı türüdür. Geleneksel plan düzeni, iklim koşulları, topoğrafya ve sosyo-kültürel ihtiyaçlara göre şekillenmiştir. Cas evleri, günümüzde de sınırlı sayıda kullanılmakta olup, tarihî ve mimari değerleri nedeniyle korunması gereken kültürel miras niteliğindedir.
Siirt Cas Evleri (Kültür Portalı)
Coğrafi ve Tarihi Bağlam
Cas evlerinin yoğun olarak görüldüğü alanlar, Siirt şehir merkezinin yanı sıra özellikle Tillo (Aydınlar) ilçesi ve çevresindeki köylerdir. Şehrin doğu ve kuzey kesimlerinde nispeten iyi korunmuş örnekler bulunurken, batıya doğru ilerledikçe jeolojik yapı değiştiğinden bu tür yapılara daha az rastlanır. Bölge, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin Dicle Bölümü içinde yer almakta olup, deniz seviyesinden 900–1200 metre yükseklikte plato alanlarında konumlanır.
Bölgenin jeolojik yapısı, cas harcının hammaddesi olan alçıtaşının yaygın olarak bulunmasını sağlar. Cas evlerinin kökeni kesin olarak belgelenmemiştir; ancak yapı tekniği ve formu, Orta Doğu ve Kuzey Afrika’daki bazı geleneksel konut tipleriyle benzerlik gösterir.
Yapı Malzemesi ve İnşa Tekniği
Cas evlerinin en karakteristik özelliği, duvarlarının cas harcı ile kaplanmasıdır. Cas harcı üretim sürecinde alçıtaşı fırınlarda üç gün boyunca yakılır, ardından tokmak yardımıyla ufalanarak toz haline getirilir. İnşa sırasında moloz ve kesme taşla birlikte harç olarak kullanılır. Duvar kalınlıkları genellikle 80–120 cm arasında değişir.
Evlerin alt kısımları geniş, üst kısımları ise dar olacak şekilde inşa edilir. Çatı kısmı dışarıdan düz görünürken içten kubbe formundadır. Kubbe formu ısı yalıtımı sağlamak ve yapısal dayanıklılığı artırmak amacıyla tercih edilmiştir. Ahşap malzeme az bulunmakla birlikte, kapı ve pencerelerde ile bazı tavan bölümlerinde meşe gibi yerel ağaçlar kullanılır. Bazı evlerde, duvarların çökmesini önlemek için “hatıl” adı verilen ahşap kütükler yerleştirilmiştir.
Plan Düzeni ve Mekânlar
Geleneksel cas evlerinde genellikle iç sofalı (karnıyarık) veya orta sofalı plan tipleri görülür. Zemin katta avlu, mutfak, kiler, tuvalet ve yazlık odalar yer alırken; üst katta oturma ve yatak odaları ile başoda bulunur.
Avlu, hem günlük yaşam hem de üretim faaliyetleri için önemli bir mekândır. Avluda su kuyusu, tandır, dibek ve mahsara (üzüm ezme ve pekmez üretim odası) gibi işlevsel alanlar bulunur. Dam kısmı iki bölümden oluşur: düşük kısım depolama amacıyla, yüksek kısım ise yaz aylarında oturma ve dinlenme alanı olarak kullanılır.
Çırtak adı verilen balkon bölümü, misafir ağırlama veya günlük kullanım için değerlendirilir. Bazı evlerde tabok adı verilen mahzenler bulunur; bu mekânlar doğal soğutma işlevi görür.
İklim ve Çevresel Uyum
Siirt’te yazlar sıcak ve kurak, kışlar soğuk ve yağışlıdır. Cas evlerinin kalın duvarları ve küçük pencereleri, yazın serin, kışın ise sıcak bir iç ortam sağlar. Çatılardaki küçük pencereler gün ışığını içeri almak için tasarlanmıştır. Arazi eğimine uyum sağlamak amacıyla, evler çoğu zaman basamaklar üzerine inşa edilmiştir; bu sayede hem güneş ışığından hem de gece serinliğinden faydalanılır.
Sosyo-Kültürel Özellikler
Cas evleri, geleneksel aile yapısına uygun olarak tasarlanmıştır. Geçmişte üç kuşağın birlikte yaşadığı geniş aile düzeni, mekânların oda sayısı ve kullanım biçimini etkilemiştir. Cinsiyet ayrımına göre oda düzenlemeleri yapılabilmiştir. Kapılardaki tokmaklar bile geleneklere uygun olarak kadın ve erkek ziyaretçileri ayırt edecek şekilde tasarlanmıştır.
Ekonomik faaliyetler (tarım ve hayvancılık), ev planını ve müştemilat alanlarını doğrudan şekillendirmiştir. Ahır, samanlık ve depolar genellikle zemin katta konumlanır.
Günümüzdeki Durum ve Değişimler
Geleneksel cas evleri, modern yapı malzemelerinin yaygınlaşması, bakım maliyetlerinin yüksekliği ve kullanım ihtiyaçlarının değişmesi nedeniyle giderek azalmaktadır. Restorasyon çalışmalarında orijinal malzeme ve tekniklerin yerini çimento ve modern malzemelerin alması, yapıların özgün karakterini olumsuz etkileyebilmektedir.
Tillo’daki bazı mahallelerde hâlen kullanılmakta olan cas evleri, sosyal yapıdaki dönüşümlere paralel olarak fiziksel değişikliklere uğramıştır. Oda eklemeleri, iç mekân bölmeleri veya cephe değişiklikleri bu dönüşümün başlıca örnekleridir.
