Nevşehir’in Avanos ilçesine bağlı Çavuşin Köyü girişinde yer alan Çavuşin Kilisesi, Göreme-Avanos yolu üzerinde ve Göreme’ye yaklaşık 2,5 kilometre uzaklıktadır. Doğal kayaya oyulmuş olan kilise, kaya içinde iki katlı olarak inşa edilmiştir. Alt katta keşiş odaları, üst katta ise ibadete açık kilise mekânı bulunmaktadır. Üst kata ulaşımı sağlayan doğal merdiven yıkılmış olup günümüzde sonradan eklenen demir bir merdivenle erişilmektedir. Kilise tek nefli, beşik tonozlu ve üç apsisli bir yapıdır. Batı tarafında yer alan narteks bölümü yıkılmıştır.

^{Çavuşin Kilisesi (Türkiye Kültür Portalı)}

Tarihsel ve Kültürel Bağlam

Çavuşin Kilisesi, Bizans İmparatoru II. Nikeforos Fokas (963-969) ile ilişkilendirilmekte ve imparatorun tahtta bulunduğu 964-965 yılları arasına tarihlenmektedir. Kilise, imparatorluk ailesinin Araplara karşı düzenlenen Kilikya seferleri sırasında bölgeye sık sık konaklaması vesilesiyle, dindar hükümdarlara ve savaşa katılan askerlere saygı amacıyla yapılmıştır. Kapadokya bölgesindeki bu yapı, 6 Aralık 1985 tarihinde UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesi’ne alınmıştır.

Mimari Özellikler

Kilise planı, kareye yakın dikdörtgen bir zemine sahiptir ve kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda kayaya oyuludur. Giriş güneybatı yönünde ve eksenin hafif sağında yer almaktadır. Naos kısmı beşik tonozla örtülüdür. Doğu tarafında üç apsis bulunmaktadır; bunlardan merkezi apsis yan apsislere göre daha geniş, derin ve uzundur. Merkez apsis yuvarlak iç planlı olup naostan yükseltilerek ayrılmıştır. Merkez apsisin önünde basamaklar yer almakta ve zemini yan apsislerden yüksektir. Yan apsislerin içinde oturma basamakları bulunmaktadır. Kilisenin batı tarafındaki narteks yıkılmıştır, bu nedenle naosa demir merdivenle çıkılmaktadır.

Duvar Resimleri ve İkonografi

Kilisenin iç duvarları, İsa ve Meryem ile ilişkili İncil sahneleri, Tevrat peygamberleri, Kilise Babaları, Hristiyan azizleri, melekler, imparator ve maiyetini betimleyen figürlü fresklerle süslenmiştir. Tonozda ve yan duvarlarda İncil’den çeşitli sahneler yer alır; bunlar arasında Meryem’e müjde, Yusuf’un ikinci rüyası, Beytüllahim’e geçiş, İsa’nın doğumu, üç müneccim, Mısır’a kaçış, masumların katli, Lazarus’un diriltilmesi, İsa’nın dönüşümü, son akşam yemeği, Yahuda’nın ihaneti, İsa’nın çarmıhta ölümü ve göğe yükselişi bulunmaktadır. Tonozun merkez aksında batı tarafta dört peygamber (Yeremya, Danyal, Habakkuk ve Amos) portresi yer alır. Kuzey duvarda, İsa ile ilişkili sahnelerin altında 40 Hristiyan şehidi (martir) tasviri vardır.

^{Çavuşin Kilisesi (Türkiye Kültür Portalı)}

İmparator Tasvirleri ve Yazıtlar

Kuzey apsis nişinde Bizans İmparatoru II. Nikeforos Fokas, eşi Theofano, imparatorun babası Bardas Fokas, kardeşi Leo Fokas ve olasılıkla Leo’nun eşi birlikte tasvir edilmiştir. Niş içindeki kitabede "Tanrım, her zaman dindar imparatorlarımız Nikeforos ve Theophano’yu, despoina’mızı (hükümdar eşi) koru" ifadesi yer almaktadır. Figürler ellerinde haç tutmaktadır; bu haçlar, Nikeforos’un 965’te Araplar üzerinde kazandığı zafer sonrasında Konstantinopolis’e getirilen kutsal haçlara gönderme yapmaktadır. İmparator tasviri, Bizans siyasi ideolojisi bağlamında Büyük Konstantinos ile Nikeforos arasında sembolik bir ilişki kurar ve Nikeforos’un meşruiyet ile dindarlığını vurgular.

Kuzey duvarın doğu ucunda, Nikeforos’un komutanları Melias ve olasılıkla Ioannes Tzimiskes at üzerinde resmedilmiştir. Yazıt, Ioannes Tzimiskes’in imparator oluşundan sonra değiştirilmiş olup ona “basileios” (hükümdar) unvanı vermekte ve Melias magistros’a yardım çağrısı içermektedir.

Diğer Figürler ve Tasvirler

Ana apsis nişi içinde Konstantinopolis patriği I. Germanos, Aziz Hypatios, Konstantinopolis patriği Proklos, Aziz Epifanios, iki tanımlanamayan Kilise Babası ve Aziz Basileios ile Bizans’ın ilk imparatoru Büyük Konstantinos ve annesi Helena’nın tasvirleri yer almaktadır. Kuzeydoğu köşedeki nişte baş melek Mikhail, güneydoğu köşedeki nişte ise baş melek Gabriel betimlenmiştir. Mikhail’in ayakucunda yere diz çökmüş iki donör tasviri bulunmakla birlikte kimlikleri belirlenememiştir.

Değeri ve Korunma Durumu

Çavuşin Kilisesi, X. yüzyıl Bizans anıtsal resim sanatının günümüze ulaşan ve kesin olarak tarihlenen önemli örneklerinden biridir. Kilisenin narteksi yıkılmış olup iç mekâna demir merdivenle erişilmektedir. Duvar resimlerinin bir kısmı tahrip olmuştur. Kilisenin içinde bulunduğu Kapadokya bölgesi, 1985 yılında UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesi’ne dahil edilmiştir. Bazı araştırmacılar, kilise ile aynı kaya kütlesinde bulunan diğer oyma mekânların manastıra ait olduğunu ve inşasında imparatorluk bağışının rol oynadığını belirtmiştir.