Cizre Ulu Camii, Türkiye’nin Şırnak iline bağlı Cizre ilçesi şehir merkezinde, Dağ Kapı Mahallesi’nde yer alan tarihi bir camidir. Dört yönden yollarla çevrili olan bu yapı, çeşitli dönemlerde yapılan ilave ve onarımlarla günümüze ulaşmıştır. Caminin kökeni 639 yılına dayanmakta olup, Cizre’nin İslam’ı kabul etmesiyle bir kiliseden camiye çevrilmiştir. Tarih boyunca Abbâsîler döneminde yıkılıp onarıma alınmış, 1160 yılında ise Cizre Beyi Baz Şah’ın oğlu Emir Ali Sencer tarafından yeniden inşa edilmiştir.

^{Cizre Ulu Camii (Cizre Ticaret ve Sanayi Odası)}

Tarihçesi

Caminin kökeni, 639 yılına kadar uzanır; bu tarihte Cizre’nin İslam’ı kabul etmesiyle bir kilise camiye dönüştürülmüştür. Ancak ilk yapısı hakkında kesin bilgi bulunmamaktadır. Abbasiler döneminde yıkılıp onarıma alınan cami, 1160 yılında Cizre Beyi Baz Şah’ın oğlu Emir Ali Sencer tarafından kapsamlı bir şekilde yeniden inşa edilmiştir. Kitabelere göre, yapının temelleri 1155-1156 yıllarında Cizre Zengi Atabeyi Ebu’l-Kasım Mahmud Sencer Şah tarafından atılmıştır. Ayrıca 1284 yılında Baz Şah’ın oğlu Ali tarafından bir tamir geçirdiği kitabelerde belirtilir. Minare ise 1156’da dört köşe şeklinde inşa edilmiştir.

Cami, zamanla pek çok onarım görmüştür. 1945’te Şeyh Seyda’nın çabalarıyla usta Mahmut tarafından restore edilmiş, 1970’li yıllarda Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onarılmış ve son olarak 2007’de ibadete açılacak şekilde yenilenmiştir.

^{Cizre Ulu Camii (Cizre Ticaret ve Sanayi Odası)}

Mimari Özellikler

Cizre Ulu Camii, özgün mimarisiyle dikkat çeker. Yapı, ortası delik büyük değirmen taşlarına benzer taşların üst üste konulmasıyla oluşturulan sütunlar üzerine inşa edilmiştir. Bu sütunlar, kubbeleri taşıyacak şekilde demir köşebentlerle birbirine bağlanarak sağlamlaştırılmıştır. Caminin minaresi, 1156’da dört köşe olarak yapılmış ve 1945-1946 ile 1971 yıllarında iki kez onarılmıştır.

Caminin kapıları, sanatsal açıdan büyük değer taşır. Her kapının üzerinde kûfi yazıyla Kur’an-ı Kerim’den ayetler ve sureler yer alır. Büyük demir kapısı, gümüş motifler, bakır şekiller ve kûfi yazılarla süslenmiş olup, 1983’ten beri Topkapı Sarayı Müzesi’nde korunmaktadır. Özellikle 13. yüzyıla tarihlenen ahşap kapının tunç kapı tokmağı, dünyaca ünlü bir oymacılık şaheseridir. Fizikçi ve sanat adamı İsmail Ebul-İz El Cezeri tarafından yapılan bu tokmakta, sivri kulaklı, badem gözlü ve kanatlı ejder figürleri ile ortalarında stilize bir aslan başı bulunur. Ejderlerin gövdeleri yılan puluyla kaplı, kuyrukları ise kartal başı şeklinde birbirine dolanmıştır. Bu eserin bir teki 1976’dan beri Türk ve İslam Eserleri Müzesi’nde sergilenirken, diğer teki 1969’da çalınarak Kopenhag’daki David Samling Müzesi’ne götürülmüştür.

^{Cizre Ulu Camii (Cizre Ticaret ve Sanayi Odası)}

Kültürel ve Dini Önemi

Cizre Ulu Camii, hem dini hem de kültürel açıdan büyük bir değere sahiptir. 639’da kiliseden camiye çevrilmesi, bölgenin İslamlaşma sürecinin bir simgesi olarak görülür. Abbasiler, Zengiler ve Cizre Beyliği gibi önemli İslam devletlerinin izlerini taşıyan cami, farklı dönemlerin mimari ve sanatsal anlayışlarını yansıtır. Kapı tokmağı gibi eserler, İslam sanatında ender rastlanan figüratif detaylarla dikkat çeker ve Ebul-İz El Cezeri’nin dehasını ortaya koyar. Ayrıca, kûfi yazılı kitabeler ve Kur’an ayetleri, caminin dini kimliğini güçlendirir. Cizre’nin tarih boyunca bir medeniyet merkezi olması, camiyi kültürel bir miras olarak daha da önemli kılar.

^{Cizre Ulu Camii (Cizre Ticaret ve Sanayi Odası)}

Koruma Durumu ve Restorasyonlar

Cizre Ulu Camii, tarih boyunca çeşitli tahribatlara maruz kalmış ancak yapılan onarımlarla günümüze ulaşabilmiştir. Abbasiler döneminde başlayan restorasyonlar, 1284’te Baz Şah’ın oğlu Ali’nin tamiriyle devam etmiştir. 20. yüzyılda ise 1945-1946’da Şeyh Seyda’nın girişimiyle, 1971’de ve son olarak 2007’de Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından restore edilmiştir. Mescit kısmı bu çalışmalarla korunmuş olsa da, külliyenin batı, doğu ve kuzey kısımları hâlâ onarıma ihtiyaç duymaktadır. Kapı tokmağının birinin çalınması ve büyük demir kapının müzeye taşınması, eserin korunması adına alınmış önlemlerdir. Günümüzde cami ibadete açık durumdadır, ancak külliyenin tam anlamıyla restore edilmesi için çalışmalar sürmelidir.

Sanatsal ve Tarihi Miras

Caminin en dikkat çekici yönlerinden biri, sanatsal eserleridir. Ebul-İz El Cezeri’nin kapı tokmağı, İslam sanatında figüratif motiflerin nadir örneklerinden biridir ve dünya çapında tanınır. Kûfi yazıyla süslü kitabeler, yapının 12. ve 13. yüzyıl İslam sanatındaki yerini gösterir. Ayrıca, farklı dönemlerdeki onarımlar, caminin Cizre’nin değişen siyasi ve kültürel yapısını yansıtan bir belge niteliği taşır.