Karar verme, karşılaşılan her türlü durumda belirli kriterleri gözeterek seçenekler arasından her zaman en iyisinin seçilmeye çalışıldığı bir süreçtir. Gerek işletmelerin gerekse de bireylerin karar verme süreçlerini doğru bir şekilde yönetip etkin ve isabetli kararlar almaları oldukça önemlidir.
Bilgi ve teknoloji hızla değişmekte ve yeni problemler ortaya çıkmaktadır. Karar vericiler için en iyi seçeneğin bulunması oldukça zor bir iştir. Karar vericiler, alternatifler arasından seçim yaparken birden fazla kriteri dikkate alarak birbiri ile çelişen amaçları en etkin şekilde gerçekleştirilen seçeneği bulmak zorundadırlar. Karar vericiler mevcut kaynaklarını ve hareket alanlarını, diğer kişi ve birimleri ne şekilde etkileyeceğini gözden geçirerek karar verirler. Kararların etkinliği istenen sonuçların sağlanmasıyla ilgilidir ve arzulanan sonuçlara ulaşma kararın etkinliğini belirler. Çok kriterli karar verme yöntemleri birden fazla kriterin yer aldığı karar verme süreçlerinde etkili bir rol oynamaktadır.
Çok Kriterli Karar Verme Nedir?
Çok kriterli karar verme, karar vericinin en az iki kriter kullanarak yaptığı seçim işlemi olarak tanımlanabilir. Karar vericiye çok boyutlu karar problemlerini değerlendirip karar verme olanağı sağlayan, sosyal bilimler, ekonomi, yönetim, mühendislik gibi birden çok disiplinin bir arada kullanıldığı bir yapıdır. Rasyonel bir karar verme ortamında en çok tercih edilen seçim, genellikle kısıtlar doğrultusunda sınırlandırılmaktadır.
Çok kriterli karar verme alanında yapılan çalışmalar kapsamında; Işıklar ve Büyüközkan (2007) çok kriterli karar verme yöntemleriyle, tercih edilen cep telefonlarında bir sıralama yapmayı amaçlamışlardır. Oprikovic ve Tzeng (2007) genişletilmiş VIKOR yöntemiyle Yugoslavya’da bir hidroelektrik santralinin yer seçiminde analiz yapmışlardır. Demireli (2010) Türkiye’de hizmet veren kamu bankalarının performanslarını çok kriterli karar verme yöntemlerinden TOPSIS yöntemini kullanarak değerlendirmiştir. Akyüz vd. (2011) seramik sektöründe yer alan bir firmanın 10 yıllık finansal verilerini analiz etmişlerdir. Bülbül ve Köse (2011) çok kriterli karar verme yöntemlerinden olan TOPSIS ve ELECTRE yöntemlerini kullanarak, gıda sektöründe yer alan 19 firmanın performanslarını değerlendirip sıralama yapmışlardır. Cristobal (2011) çalışmasında yenilenebilir enerji projesinin seçiminde VIKOR yöntemini uygulamıştır. Urfalıoğlu ve Genç (2013) çok kriterli karar verme yöntemlerinden TOPSIS, ELECTRE ve PROMETHEE yöntemlerini kullanarak Türkiye’nin AB ülkelerine karşı ekonomik performansını değerlendirmişler.
Çok kriterli karar verme; teorik gelişimi ile birlikte pratik uygulamaları açısından da karar analizi alanında çok hızlı bir gelişme göstermiştir. Güçlü bir mantık yapısı ile karar tespitlerindeki başarısıyla kendini kabul ettirmiş, geniş bir çalışma alanına sahiptir.
Çok Kriterli Karar Verme Problemleri
Çok kriterli karar verme problemleri, birden fazla kriterin optimize edildiği mümkün çözüm setleri içerisinden en iyi alternatifin seçildiği problemler olarak tanımlanabilir. Birçok kriterli karar verme probleminde en iyi çözüme ulaşmak için, farklı çok kriterli karar verme yöntemleri kullanabilir. Bu yöntemlerin birbirlerine göre bazı üstünlükleri bulunmaktadır. Karar vericinin çözüme başlarken karşılaşabileceği problemlerden birisi de hangi yöntemin uygun yöntem olduğunun belirlenmesidir. En uygun yöntem belirlenirken, karar verici problemin yapısına ve sürecin özelliklerine bakmalıdır Çok kriterli karar verme yöntemini seçerken problemin değerlendirme ölçeği, karar vericinin beklentileri, veri miktarı, problemin yapısı, kriter çeşitliliği, belirsizlik durumu gibi faktörlerin göz önüne alınması gerekmektedir.
Süreçte bütün problemler birden fazla kritere sahiptir. Her problem setinde ilgili kriterler belirlenir. Karar için göz önünde bulundurulması gereken yüzlerce faktör olmasına rağmen karar verici en önemlilerini kriter olarak kabul edebilir.
Karar verici, ihtiyaçların karşılanmasında mevcut alternatifleri, tespit edilmiş kriterlerinin varlığı altında değerlendirerek kendisi için en uygun olan alternatifi üç aşamalı olarak belirleyecektir. İlk aşama, kriterlerin tespit edilmesi ve bu kriterlerin birbirlerine göre önem derecelerinin sıralanmasıdır. İkinci aşama ise alternatiflerin bu kriterleri ne oranda tatmin ettiklerinin belirlenerek bütün kriterler üzerinden, her alternatife ait nihai değerlendirmeye ulaşılmasıdır. Son aşama ise en yüksek puana sahip alternatifin tercih edilmesidir.
Çok Kriterli karar verme problemleri üç temel başlık altında incelenebilir. Bu problemler seçim problemleri , sınıflama problemleri ve sıralama problemleridir.
Seçim problemlerinde birçok alternatif arasından en faydalı olanın hangisi olduğuna karar verilir. Seçim problemlerindeki amaç alternatiflerin içinden en iyisini belirlemek ya da birçok alternatifin bulunduğu, kıyaslamanın zor veya eşit ağırlıklara sahip bir küme içerisinden iyi bir seçimin yapılmasıdır. Kısaca doğru alternatifin alternatif küme içerisinden seçilmesinden ibarettir.
Sınıflama teknikleri alternatifleri gruplandırır. Bu tür problemlerde alternatifler, belirli kriter ya da tercihlere göre sınıflanırlar Buradaki amaç benzer özellikleri ve davranışları gösteren alternatiflerin tekrar bir araya getirilmesidir.
Sıralama teknikleri alternatifler arasında sıralama yapmaktadır. Sıralama problemlerinde alternatifler iyiden kötüye doğru ölçülebilir ya da tanımlanabilir.
【1】
Yukarıdaki görselde yer aldığı üzere seçim, sıralama ve sınıflama problemlerinde çeşitli karar verme teknikleri kullanılmaktadır. Genellikle çalışmalara bakıldığında en çok tercih edilen yöntemler arasında AHP, TOPSIS ve ELECTRE yer almaktadır.
