Deneysel iktisat, bireylerin ekonomik yapılarda nasıl karar verdiklerini, bu kararların ardında yatan anlama, öğrenme ve bilişsel süreçleri analiz edebilmek amacıyla laboratuvar ortamında gerçekleştirilen kontrollü deneylere dayanır. Bu deneyler; ekonomik kuramların sınanması, politika oluşturma süreçlerinin desteklenmesi ve kurum ya da piyasa tasarımı gibi uygulamalı amaçlarla kullanılmaktadır. Kontrollü deney ortamlarında deneklere, belirli iktisadi senaryolar çerçevesinde karar vermelerini gerektiren sorular yöneltilir. Bu deneysel oyunlar, gerçek dünya iktisadi durumlarını yansıtan interaktif bir yapıya sahiptir. Araştırmalarda, bireylerin karar alma süreçlerinin hangi çevresel faktörlerden etkilendiği, bireylerin birbirlerinin kararlarından etkilenip etkilenmediği ve bu kararların nasıl şekillendiği gibi sorulara yanıt aranmaktadır.

Deneysel iktisadın temel amacı, bireylerin ekonomik karar alma süreçlerini laboratuvar ortamında sistematik ve kontrollü bir şekilde inceleyerek ekonomik teorilerin geçerliliğini test etmektir. Bu alan, klasik iktisadın varsaydığı rasyonel birey modelini gözlemleyerek, insanların gerçek hayattaki davranışlarının bu varsayımlarla ne ölçüde örtüştüğünü ortaya koymayı hedefler. Aynı zamanda, bireylerin karar alma süreçlerinde nasıl düşündükleri, hangi bilişsel süreçlerden geçtikleri ve çevresel faktörlerden nasıl etkilendikleri gibi sorulara da yanıt arar. Deneysel yöntemler sayesinde, sadece teorilerin sınanmasıyla kalmayıp daha etkili ekonomik politika önerilerinin geliştirilmesi ve verimli piyasa ya da kurum tasarımlarının oluşturulması da mümkün hale gelir. Böylece deneysel iktisat, hem teorik hem de uygulamalı iktisat açısından önemli bir köprü görevi görür.

Deneysel iktisadın öncüsü Vernon L. Smith olarak kabul edilir. Kendisinin 1960’lı yıllarda yaptığı laboratuvar deneyleriyle, piyasaların nasıl işlediğini ve bireylerin bu piyasalarda nasıl davrandığını sistematik olarak incelemesi, deneysel iktisat alanının temellerini atmıştır. Özellikle "çift yönlü açık artırma" (double auction) mekanizması üzerine yaptığı deneylerle, rekabetçi piyasa dengesinin laboratuvar ortamında da ortaya çıkabileceğini göstermiştir. Bu katkılarından dolayı 2002 yılında Nobel Ekonomi Ödülü’ne layık görülmüştür. Aynı yıl Nobel'i paylaşan Daniel Kahneman ise psikoloji temelli davranışsal iktisat çalışmalarıyla bu alana önemli katkılar sunmuştur. Ancak deneysel iktisat alanında kurumsal ve metodolojik çerçeveyi oluşturan kişi Vernon Smith’tir.

Deneysel İktisadın Yöntemleri

Laboratuvar Deneyleri (Laboratory Experiments).

Katılımcılar kontrollü bir ortamda, araştırmacı tarafından önceden belirlenmiş kurallar ve teşvikler çerçevesinde kararlar alırlar.

• Avantajı: Değişkenler üzerinde tam kontrol sağlanır.
• Amaç: Teorilerin doğruluğunu test etmek, birey davranışlarını izole bir şekilde analiz etmek.
• Örnek: Açık artırma oyunları, kamu malları katkı oyunları, mahkum ikilemi.

Saha Deneyleri (Field Experiments)

Deneyler, gerçek hayat koşulları içinde, katılımcıların doğal ortamlarında yapılır.

• Katılımcılar çoğu zaman deneyde olduklarını bilmezler.
• Avantajı: Dış geçerliliği yüksektir (yani gerçek hayata uygulanabilirliği fazladır).
• Örnek: Vergi teşviklerinin birey davranışlarına etkisi, bağış yapma kararları, iş başvurularında ayrımcılık.

Doğal Deneyler (Natural Experiments)

Araştırmacının kontrolü dışında gerçekleşen dışsal bir olay, deneysel bir ortam oluşturur.

• Genellikle bir politika değişikliği veya beklenmedik bir dışsal şok sonrası analiz yapılır.
• Örnek: Bir bölgede asgari ücretin artırılması ve bunun istihdam üzerindeki etkisinin incelenmesi.

Ajan Tabanlı Deneyler (Agent-Based Experiments)

Gerçek bireyler yerine bilgisayar simülasyonları veya yapay ajanlar kullanılır.

• Karmaşık sistemlerde bireylerin etkileşimlerini gözlemlemek için tercih edilir.
• Genellikle diğer deney türlerini destekleyici niteliktedir.

Anket Deneyleri ve Seçim Deneyleri (Survey & Choice Experiments)

Katılımcılara farklı senaryolar sunularak hangi seçeneği tercih edecekleri sorulur.

• Özellikle tercih analizi, kamu politikası değerlendirmesi veya tüketici davranışı araştırmalarında kullanılır.