Prof. Ahmet Bican Ercilasun’un Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki Şiirler ve Atasözleri adlı eseri, Kaşgarlı Mahmud’un 11. yüzyılda kaleme aldığı Dîvânu Lugâti’t-Türk adlı sözlük ve kültür eserinde yer alan şiir ve atasözlerini ayrıntılı biçimde inceleyen bir çalışmadır. Kitap, hem edebiyat hem dil hem de kültür tarihi açısından kaynak bir yapı sunar.
Eser, Dîvânu Lugâti’t-Türk’te yer alan şiir ve atasözlerini hem metin aktarımı hem de çözümleme açısından sistematik ve bütünlüklü biçimde ele almaktadır. Şiirlerin tematik dizilişi, atasözlerinin dilsel yapılarının ve anlam örüntülerinin değerlendirilmesi gibi yönleriyle, tarihî Türk kültürünün sözlü ve yazılı anlatım unsurlarına ışık tutan bir kaynaktır.
İçerik Yapısı ve Bölümler
Kitap, genel olarak üç ana bölümden oluşur:
- Giriş ve Yöntemsel Değerlendirmeler
- Şiirler ve Atasözlerinin Metin Aktarımları ile Açıklamaları
- Atasözlerinin Sınıflandırılması ve Anlam Tahlilleri
“Söz Başı” ve “Giriş” bölümleri, Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün yazarı Kaşgarlı Mahmud’un kişiliği, yaşadığı dönem, Türk boyları, lehçeleri ve boyların ayırt edici damgaları gibi tarihî ve dilbilimsel arka plan bilgileri sunar.
Şiir İncelemeleri
Eserin ilk bölümünde yer alan şiir incelemeleri, Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki şiirlerin tematik, yapısal ve biçimsel çözümlemelerine ayrılmıştır. Şiirler iki ana başlık altında sınıflandırılır:
- Dörtlükler: Bahar, doğa, savaş, yiğitlik, eğlence, aşk ve özlem gibi temalara sahip dörtlükler yer alır. Örnek olarak Kış ile Yazın Atışması, Kurt Peşinde, Alp Er Tonga Ağıdı gibi şiirler dikkat çeker.
- Beyitler: Terken Hatun’a yazılmış kaside benzeri beyitlerin yanı sıra ahlâk, öğüt, cömertlik, talih, zaman, açlık, aşk, güzellik gibi bireysel ve toplumsal konular işlenmiştir.
Her şiirin hem orijinal metni hem günümüz Türkçesine aktarımı hem de açıklaması verilmiştir.
Atasözü İncelemeleri
- Eserin en kapsamlı bölümlerinden biri, Dîvânu Lugâti’t-Türk’te yer alan 266 atasözünün biçimsel ve anlamsal incelemesidir. Atasözlerinde biçimsel olarak özellikle “iki kanatlı” yapıya dikkat çekilmiştir.
Sınıflandırma ve Tematik Çözümlemeler
Atasözlerinin sınıflandırılması konusunda Carl Brockelmann’ın üçlü tasnifinden yararlanılmıştır:
- Yalnız Dîvânu Lugâti’t-Türk’te görülen atasözleri,
- Diğer Türk boylarında da rastlanan ortak atasözleri,
- Uluslararası benzerlik taşıyan atasözleri.
Eserde bunun dışında, “yaygınlık”, “tema” ve “yaşama biçimi” gibi ölçütlerle yapılan alternatif sınıflandırmalar da sunulmuştur.
Temsili Metinler ve Değerler
Kitabın son bölümünde atasözlerinin metinleri günümüz Türkçesiyle birlikte sıralanmış ve kültürel değer yargılarına dönük çözümlemelere yer verilmiştir. Bu bölümde hem evrensel hem topluma özgü öğüt, değer, ahlak ve yaşam bilgisi taşıyan atasözleri yer almaktadır. Örneklerden bazıları şunlardır:
- “Ula bolsa yol azmas, bilig bolsa söz yazmas” (Yol işareti olursa yol şaşmaz, akıl olursa söz yanılmaz)
- “Kız birle küreşme, kısrak birle yarışma” (Kızla güreşme, kısrakla yarışma)
