Dombra, başta Kazakistan olmak üzere Orta Asya Türk halkları arasında yaygın olarak kullanılan, uzun saplı, genellikle iki telli geleneksel bir Türk çalgısıdır. Hem solo hem de eşlik çalgısı olarak kullanılan dombra, Kazak Türkleri başta olmak üzere birçok halk için kimlik ve kültürel hafıza aracı olarak görülmektedir. UNESCO tarafından İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası listesine alınan Kazak dombra müziği, bu çalgının önemini uluslararası düzeye taşımıştır.

^{Dombra (Tüdev)}

Tarihçe ve Köken

Dombra, kökeni 5–7. yüzyıllara kadar uzandığı düşünülen, en eski Türk çalgılarından biridir. Arkeolojik buluntulara göre 2008 yılında Moğolistan'ın Cargalant-Kayırhan bölgesinde, Nuhen Had adlı mağarada bir çoban tarafından keşfedilen ve Eski Türk dombrası olarak adlandırılan örnek, dombranın tarihsel geçmişine ışık tutmaktadır.

Dombra kelimesinin kökeni, Türk lehçelerinde “yuvarlak, şişkin nesne” anlamına gelen dop-//dom- kök morfeminden türemiştir. Farklı coğrafyalarda farklı biçimlerde evrilse de, dombra Orta Asya’nın müzikal belleğinde sürekliliğini koruyan nadir çalgılardandır.

Efsaneler ve Sözlü Anlatılar

Dombranın kökenine dair Kazak sözlü kültüründe çeşitli efsaneler mevcuttur. Bunlardan biri, Cengiz Han’ın oğlu Joşı Han’ın ölümünü müzik aracılığıyla haber veren Kerbuğa-küyşi’nin öyküsüdür. Kerbuğa, “Aksak Ceylan” adlı küyü (enstrümantal ezgi) dombra ile çalarak Han’a durumu bildirir. Han’ın emriyle dökülen kurşun, doğrudan Kerbuğa’ya değil, dombra’nın gövdesine dökülür ve çalgının telleri kopar. Böylece altı telli dombra, bugünkü iki telli biçimine dönüşür.

Bir başka efsaneye göre ise, bir ağaca bağlı olarak gözyaşlarıyla yaşamını sürdüren ikiz bebeklerin hikâyesinden ilhamla bir kadın ağacı devirir ve içinden çıkan iplerle bir çalgı yapar. Bu çalgıdan çıkan ses, çocukların kalp atışlarını andırır.

^{Aksak ceylan kuyu (Grup orhun)}

Yapısı ve Teknik Özellikleri

Dombra, uzun saplı, oyma gövdeli, genellikle iki telli bir çalgıdır. Gövdesi tek bir ağaç kütlesinden oyularak yapılır. Üzeri ince bir tahta plaka ile kapatılır. Telleri geçmişte hayvan bağırsağından ya da sinirlerinden yapılırken günümüzde misina ya da bakır tel kullanılır.

• Misina telli dombra hem şarkı söyleme hem de çalma işlevinde kullanılır.
• Tel telli (bakır vb.) dombra ise yalnızca çalım için tercih edilir.

Dombra'nın çalımı, genellikle mızrap kullanılmadan, parmak uçlarıyla yapılan “şelpe” tekniğiyle gerçekleştirilir. Bu yönüyle bağlamanın telli versiyonlarıyla benzerlik gösterir.

^{fiziksel biçim ve özellikleri (Rengarenk dergisi)}

Çalım Teknikleri ve Küy Geleneği

Dombra çalma geleneğinde küy adı verilen sözsüz müzik formları yaygındır. Her küy, bir olayın, duygunun veya doğa olgusunun betimlemesi niteliğindedir. Bir dombra ustasının “at nal sesi”ni çalgı ile taklit etmesi, onun çalgıya hâkimiyetini gösteren önemli bir göstergedir.

Küyler yalnızca müziksel ifade değil, aynı zamanda tarihsel anlatı işlevi görür. Nota bilmeden dombra çalmak mümkündür; bu yönüyle halk arasında kolay ulaşılabilir bir çalgı olmuştur. Ancak ustalık ve sanatçılık, belirli bir eğitim ve teknik hâkimiyet gerektirir.

^{Dombra kuy (UNESCO)}

Kültürel Anlamı ve Toplumsal Rolü

Dombra, Kazak kültüründe yalnızca bir müzik aleti değil, ulusal kimliğin bir sembolü olarak kabul edilir. Evlerde baş köşeye asılması, düğünlerde, törenlerde ve gündelik yaşamda sıkça çalınması bu işlevi göstermektedir.

Kazakistan’da Temmuz ayının ilk pazarı, Milli Dombra Günü olarak ilan edilmiştir. Bu gün dolayısıyla binlerce insan aynı anda dombra çalarak toplumsal birlik ve kimlik duygusunu güçlendirmektedir. Dombra, özellikle Sovyetler döneminde Kazak kimliğinin bastırıldığı yıllarda bile, halkın duygularını ifade etme aracı olmuştur.

UNESCO Listesi ve Uluslararası Tanınırlık

Yalnızca dombra ile icra edilen küy sanatı, 2014 yılında UNESCO İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası listesine alınmıştır. Bu gelişme, dombranın yerel değil evrensel bir kültürel değer taşıdığını tescillemiştir.

Türkiye’de Dombra

Dombra, Türkiye’de özellikle 1997 yılında Arslanbek Sultanbekov’un “Dombıra” adlı eserini bestelemesiyle tanınmaya başlamıştır. Eser, çeşitli siyasi uyarlamalar ve müzik grupları tarafından seslendirilmiş, 2014 ve 2015 yıllarında kamuoyunda geniş yankı bulmuştur.

TRT1’de yayınlanan “Diriliş: Ertuğrul” dizisinin müziklerinde dombra kullanılması, çalgının Türkiye’deki bilinirliğini artırmıştır. Ayrıca şelpe tekniğinin bağlamada da kullanılmasına aşina olan Türkiye dinleyicisinin kulağı, dombra tınılarına yabancı değildir.

Türkiye’de Kazak Türkleri Eğitim ve Araştırma Derneği, Doğu Türkistan Göçmenler Derneği, Erzincan Üniversitesi gibi birçok kurum dombra kursları açmış; bu süreç 2019 yılı itibarıyla da devam etmektedir.

^{Arslanbek Sultanbekov dombıra (Arslanbek Sultanbekov)}