Dünya Bankası, gelişmekte olan ülkelerdeki hükümetlere sermaye projelerini yürütmek amacıyla kredi ve hibe sağlayan uluslararası bir finans kuruluşudur. 1944 yılında Bretton Woods Anlaşması kapsamında kurulmuş olup, temel misyonu başlangıçta II. Dünya Savaşı sonrası yeniden yapılanmaya yardımcı olmak ve yoksulluğu azaltmak olarak belirlenmiştir. Günümüzde ise temel hedefini “yaşanabilir bir gezegende yoksulluğun olmadığı bir dünya oluşturmak” olarak tanımlamaktadır. Banka, üye ülkelerin yaşam standartlarını iyileştirmek ve sürdürülebilir kalkınmayı teşvik etmek amacıyla çeşitli alanlarda projeler finanse etmekte, teknik destek sağlamakta ve kapsamlı araştırmalar yayımlamaktadır.

Tarihçe ve Kuruluş Amacı

Dünya Bankası, 1944 yılında Bretton Woods, New Hampshire'da düzenlenen Birleşmiş Milletler Para ve Finans Konferansı sonucunda Uluslararası Para Fonu (IMF) ile birlikte kurulmuştur. Başlangıçtaki adı Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD - International Bank for Reconstruction and Development) olan kurumun öncelikli hedefi, II. Dünya Savaşı'nın yol açtığı yıkımın ardından Avrupa ülkelerinin yeniden inşasına finansal destek sağlamaktı. Zamanla misyonu, dünya genelinde kalkınmayı teşvik etmek ve özellikle gelişmekte olan ülkelerdeki yoksulluğu azaltmaya odaklanacak şekilde genişlemiştir. Bu doğrultuda, üye ülkelere kalkınma projeleri için kredi tahsis ederek yaşam standartlarının yükseltilmesini hedeflemiştir. Kurumun politikalarının ve uygulamalarının başarısı zaman zaman akademik ve sivil toplum çevrelerinde tartışma konusu olsa da, küresel kalkınma finansmanındaki merkezi rolünü sürdürmektedir.

Yapı ve Faaliyet Alanları

Dünya Bankası Grubu, beş uluslararası kuruluştan oluşan bir yapıdır. Faaliyetlerini veri ve kanıta dayalı bir yaklaşımla yürütür; bu sayede alınan kararların yönlendirilmesi, ilerlemenin izlenmesi ve projelerin etkisinin değerlendirilmesi hedeflenir. Banka, çalışmalarını beş temel odak alanı etrafında şekillendirmiştir: İnsan, Refah, Gezegen, Altyapı ve Dijital. Bu alanlar, insan sermayesinin gelişiminden ekonomik büyümeye, çevresel sürdürülebilirlikten temel altyapı hizmetlerine ve dijital dönüşüme kadar geniş bir yelpazeyi kapsamaktadır. Örneğin, 2050 yılına kadar dünya nüfusunun üçte birinin 60 yaş üstü olacağı öngörüsüyle sağlıklı yaşam süresinin uzatılmasına yönelik çalışmalar yürütmekte ve düşük gelirli ülkelerde internet kullanımının artırılması gibi dijital uçurumun kapatılmasına yönelik hedefler belirlemektedir. Banka, bu faaliyetlerini desteklemek amacıyla düzenli olarak küresel ekonomik ve tematik raporlar yayımlar.

Projeler ve Finansman

Dünya Bankası, dünya genelinde kalkınmayı desteklemek amacıyla çok çeşitli projelere finansman ve hibe sağlamaktadır. Bu projeler, ülkelerin özel ihtiyaçlarına göre şekillendirilmekte ve genellikle ulusal kurumlarla iş birliği içinde yürütülmektedir. Örneğin, Filipinler'in dijital dönüşümünü desteklemek amacıyla internet bağlantısını artırmaya yönelik projeler veya Meksika'daki belediyeler için enerji verimli elektrik sistemleri kurulması gibi altyapı projeleri Banka'nın küresel faaliyetleri arasında yer almaktadır.

Banka, aynı zamanda kriz ve afet durumlarında da ülkelere destek sağlamaktadır. Türkiye'de COVID-19 salgını sırasında etkilenen hane halkları ve şirketlere ekonomik destek sunmuş, 6 Şubat depremlerinin ardından ise bölgedeki istihdamın artırılması, işletmelerin desteklenmesi, köy evlerinin yeniden inşası ve tarım sektörünün iyileştirilmesi gibi alanlarda milyarlarca dolarlık finansman paketleri açıklamıştır. Bu projelerden biri olan ve Türkiye Kalkınma ve Yatırım Bankası (TKYB) ile birlikte yürütülen "Kayıtlı İstihdam Oluşturma Projesi", Avrupa Birliği tarafından finanse edilen bir hibe bileşenini de içermekte olup, kurumlar arası iş birliğinin bir örneğini teşkil etmektedir.

Araştırma ve Raporlar

Dünya Bankası, küresel ekonomi ve kalkınma alanında dünyanın önde gelen araştırma ve veri kaynaklarından biridir. Banka tarafından yayımlanan raporlar, politika yapıcılar, akademisyenler ve özel sektör araştırmacıları için önemli bir referans niteliği taşır. Bu yayınlar arasında, küresel ekonominin gidişatını analiz eden ve büyüme tahminleri sunan "Küresel Ekonomik Beklentiler" (Global Economic Prospects) raporu ve emtia fiyatlarındaki eğilimleri inceleyen "Emtia Piyasaları Görünümü" (Commodity Markets Outlook) bulunmaktadır. Ülke özelinde de raporlar hazırlayan Banka, "Türkiye Ekonomi Monitörü" ve "Türkiye Denizüstü Rüzgar Enerjisi Yol Haritası" gibi yayınlarla Türkiye'nin ekonomik ve sektörel durumuna ışık tutmaktadır. Ayrıca, "Vergi Ödeme" (Paying Taxes) ve "Kamu Alımlarının Kıyaslanması" (Benchmarking Public Procurement) gibi raporlarla ülkelerin idari ve yasal çerçevelerini karşılaştırmalı olarak analiz ederek reform süreçlerine katkıda bulunur. Banka'nın bir diğer önemli aracı olan "İnsan Sermayesi Endeksi", sağlık ve eğitimin gelecek nesillerin verimliliğine yapacağı katkıyı ölçerek ülkelerin insan sermayesi potansiyellerini değerlendirmelerine olanak tanır.

Türkiye ile İlişkiler

Dünya Bankası'nın Türkiye ile olan iş birliği, ülkenin kalkınma sürecinde önemli bir rol oynamıştır. Türkiye, 2000'li yıllardan itibaren kaydettiği makroekonomik ve mali istikrar ile bir üst-orta gelirli ülke statüsüne yükselmiş ve bu süreçte yoksulluk oranını önemli ölçüde azaltmıştır. Dünya Bankası, bu dönemde Türkiye'nin kalkınma hedeflerini destekleyen çeşitli projelere finansman sağlamıştır. "Sürdürülebilir Şehirler Projesi" gibi girişimlerle belediyelerin planlama kapasiteleri ve hizmetlere erişimi geliştirilmiştir.

^{Dünya Bankası Türkiye ile İlişkiler (Yapay Zeka ile Oluşturulmuştur)}

Son yıllarda Banka'nın Türkiye'ye yönelik desteği, özellikle afet sonrası yeniden yapılanma ve ekonomik dayanıklılığın artırılması alanlarında yoğunlaşmıştır. 6 Şubat 2023 depremlerinin ardından, depremden etkilenen bölgelerde istihdam oluşturmak, işletmeleri desteklemek, kırsal konutları yeniden inşa etmek ve tarım sektörünü canlandırmak için toplamda 1,75 milyar dolarlık finansman sağlamıştır. Banka'nın Türkiye'deki faaliyetleri, Ankara'da bulunan ülke ofisi aracılığıyla koordine edilmektedir. Kurumun Türkiye Ülke Direktörlüğü görevini Humberto López yürütmektedir.

Denetim ve Hesap Verebilirlik

Dünya Bankası'nın faaliyetlerinin şeffaflığını ve hesap verebilirliğini sağlamak amacıyla oluşturulmuş bağımsız mekanizmalar bulunmaktadır. Bunların en önemlilerinden biri Teftiş Paneli'dir (Inspection Panel). Teftiş Paneli, Dünya Bankası tarafından finanse edilen bir projeden doğrudan ve olumsuz bir şekilde etkilendiğine inanan topluluklar veya bireyler için bağımsız bir şikayet mekanizması olarak hizmet vermektedir. Panel, proje kaynaklı potansiyel veya mevcut zararlara ilişkin iddiaları incelemek üzere kurulmuştur. Şikayette bulunan kişi veya gruplar, "Teftiş Talebi" adı verilen resmi bir başvuru ile panele başvurabilirler. Bu mekanizma, Banka'nın kendi politika ve prosedürlerine uyumunu denetlemeyi ve proje uygulamalarında ortaya çıkabilecek olumsuz sosyal ve çevresel etkilerin giderilmesine yardımcı olmayı amaçlamaktadır. Teftiş Paneli, Banka'nın operasyonlarında yerel halkın sesinin duyulmasını sağlayan önemli bir güvence mekanizmasıdır.