Ekonomik özgürlük endeksi, bir ülkedeki bireylerin ekonomik faaliyetlerde bulunurken devlet müdahalesinden ne derece bağımsız olduklarını ölçen sayısal bir göstergedir. Bu endeksler, bireylerin:
- mal ve hizmet üretme,
- tüketme,
- yatırım yapma,
- mülkiyet edinme,
- serbest ticaret yapma
gibi ekonomik hak ve özgürlüklerinin yasal ve kurumsal çerçevede ne ölçüde korunduğunu gösterir.
Ekonomik özgürlük endeksi, ülkeler arası karşılaştırma yapabilmek, politika analizleri gerçekleştirebilmek ve ekonomik büyüme, yatırım, gelir düzeyi gibi göstergelerle ilişki kurabilmek açısından oldukça önemlidir.
Başlıca Ekonomik Özgürlük Endeksleri
- The Heritage Foundation – Index of Economic Freedom
- Fraser Institute – Economic Freedom of the World (EFW)
Bu iki endeks uluslararası akademik literatürde en yaygın kullanılan kaynaklardandır.
Endeksin Bileşenleri
Endeksler, ülkelerin ekonomik sistemlerini ölçmek için farklı kategoriler altında birçok göstergeyi değerlendirir. İşte başlıca bileşenler:
1. Hukukun Üstünlüğü (Rule of Law)
- Mülkiyet hakları: Özel mülkiyetin korunma derecesi.
- Yargı bağımsızlığı: Mahkemelerin tarafsız ve adil çalışıp çalışmadığı.
- Yolsuzluk düzeyi: Devlet içinde yolsuzluk oranları.
2. Devletin Rolü (Government Size)
- Vergi yükü: Gelir ve kurumlar vergisi oranları.
- Kamu harcamaları: GSYH’ye oranla devlet harcamaları.
- Devletin ekonomik müdahalesi: Kamu mülkiyetinin yaygınlığı ve piyasa mekanizmasına müdahale düzeyi.
3. Düzenleyici Verimlilik (Regulatory Efficiency)
- İş özgürlüğü: İş kurma kolaylığı, bürokratik engeller.
- İş gücü özgürlüğü: İşe alım–çıkarma kuralları, asgari ücret gibi regülasyonlar.
- Para politikası özgürlüğü: Enflasyon kontrolü, fiyat kontrollerinin olup olmaması.
4. Açık Piyasalar (Open Markets)
- Ticaret özgürlüğü: Gümrük tarifeleri, ithalat/ihracat engelleri.
- Yatırım özgürlüğü: Yabancı ve yerli yatırımcıların karşılaştığı kısıtlar.
- Finansal özgürlük: Bankacılık sistemi, sermaye hareketleri üzerindeki kısıtlar.
Endeks Nasıl Hesaplanır?
1.Heritage Foundation Örneği:
- Her alt bileşen 0 ila 100 arasında puanlanır (100 = maksimum özgürlük).
- Alt bileşen puanları eşit ağırlıklı olarak birleştirilir.
- Elde edilen ortalama değer, ülkenin genel ekonomik özgürlük puanını verir.
- Ülkeler, bu puanlara göre sıralanır ve kategorize edilir:
- 80–100: Serbest
- 70–79.9: Büyük ölçüde serbest
- 60–69.9: Orta derecede serbest
- 50–59.9: Baskılanmış
- 0–49.9: Serbest olmayan
2.Fraser Institute Örneği:
- 5 temel kategori ve yaklaşık 40 gösterge kullanılır.
- Göstergeler genellikle anketler, resmî veriler, uluslararası endeksler ile ölçülür.
- Göstergeler standartlaştırılır ve ortalama puan hesaplanır.
