El-Cezeri Fil Su Saati

Fil Su Saati, 13. yüzyılda yaşamış ünlü İslam mühendisi Bediüzzaman Ebu’l-‘İzz İsmail bin Er-Razzaz el-Cezeri tarafından tasarlanmış hidromekanik prensiplere dayalı, otomatik bir zaman ölçüm cihazıdır. Su gücüyle çalışan bu düzenek, belirli periyotlarla hareket eden figürler, sesli ve görsel işaretler içeren bir zaman ölçüm mekanizmasıdır. El-Cezeri’nin El-Cami Beyne’l-İlm ve’l-Amel en-Nafi fi-Sınaa’ti’l-Hiyel adlı eserinde detaylı olarak tanımlanan bu saat, hem astronomik gözlem hem de günlük zaman takibi için kullanılmıştır.

Tarihsel ve Kültürel Bağlam

El-Cezeri’nin geliştirdiği Fil Su Saati, ortaçağ İslam bilim ve mühendislik mirasının önemli bir göstergesidir. Saatin çok kültürlü bir tasarıma sahip olması, İslam dünyasının Hindistan, Çin, Antik Yunan ve Mısır gibi farklı uygarlıklarla etkileşimde bulunarak geliştirdiği bilimsel birikimi yansıtmaktadır.

Fil Figürü ve Kültürel Anlamı

• Fil, özellikle Hint ve Çin kültürlerinde güç, bilgelik ve dayanıklılığı simgelemektedir. El-Cezeri’nin bu figürü seçmesi, doğu uygarlıklarıyla olan bilimsel etkileşime işaret etmektedir.
• Aynı zamanda Müslüman dünyasında fillerin savaş ve taşımacılıkta önemli bir rol oynadığı bilinmektedir. Örneğin, Emevi ve Abbasi dönemlerinde Hint fillerinin aktif olarak kullanıldığı tarihi kayıtlarda yer almaktadır.

Mühendislik ve Bilimsel Bağlam

• Fil Su Saati, erken otomasyon sistemlerinin en gelişmiş örneklerinden biridir.
• Yunan, Çin ve Hint mühendisliğinden alınan teknik bilgilerin, İslam dünyasında sentezlenerek gelişmiş bir otomatik zaman ölçüm cihazına dönüştürülmesi, dönemin bilimsel seviyesini göstermektedir.
• Saatin yapımında kullanılan hidromekanik sistemler, ilerleyen yıllarda Avrupa’da geliştirilen mekanik saatlerin öncüsü olmuştur.

^{Fil Su Saati Çalışma Prensibi (Kaynak: Fikriyat)}

Tasarım ve Bileşenler

Fil Su Saati, oldukça karmaşık ve estetik açıdan detaylı bir tasarıma sahiptir. Saatin her bir bileşeni, fonksiyonel olduğu kadar sanatsal ve kültürel bir sembolizme de sahiptir.

Ana Gövde ve Fil Figürü

• Saatin ana gövdesi, bir fil biçiminde tasarlanmıştır.
• Filin sırtında kare biçiminde bir kürsü ve dört köşesinde sütunlar bulunmaktadır.
• Kürsünün üst kısmında, hisar biçiminde bir yapı ve bu yapının üzerinde küçük bir kubbe yer alır.
• Filin gövdesi, saatin iç mekanizmasını taşıyan ana iskelet olarak işlev görmektedir.
• Filin karnında bir çan bulunmaktadır ve bu çan, zamanı duyurmak için kullanılır.

Balkon ve Mekanik Unsurlar

• Hisarın ön cephesinde küçük bir balkon bulunmaktadır.
• Balkonun içinde hareketli bir adam figürü yer almaktadır.
• Adam figürünün yanında iki şahin figürü, bunların hemen altında iki yılan figürü ve iki tarafında vazolar bulunmaktadır.
• Şahinler, gagalarından toplar bırakacak şekilde tasarlanmış olup, yılan figürleri bu topları belirli noktalara yönlendirmektedir.

Zaman Ölçüm Mekanizması ve Yay Sistemi

• Saatin çalışmasını sağlayan ana bileşenlerden biri, 7.5 dereceye bölünmüş bir yay ve kâtibin elindeki kalemdir.
• Kalem, belirli aralıklarla derece işaretleri üzerinde hareket ederek zamanı gösterir.
• Yarım saatlik periyotlarla kalem ilerler ve bir saat tamamlandığında tam bir tur atmış olur.

Ses ve Uyarı Mekanizması

• Saatin geçtiğini bildirmek için hem görsel hem de işitsel sinyaller içeren bir sistem bulunmaktadır.
• Her yarım saatte bir şahin figürlerinden biri gagasından bir topu bırakır ve bu top, yılanın ağzına düşerek belirlenen mekanizmayı harekete geçirir.
• Yılan, topu filin sırtındaki vazoya bırakır ve ardından filin göğsündeki çana düşen bir diğer top, sesli bir uyarı vererek zamanın geçtiğini duyurur.
• Aynı anda filin seyisi (bakıcısı), balta ile filin başına vurur ve sopalı elini kaldırarak bir işaret verir.

Çalışma Prensibi

Fil Su Saati, su seviyesinin değişimiyle hareket eden mekanik bir sistem üzerine inşa edilmiştir. Sistem şu şekilde çalışmaktadır:

Su Dolumu ve Basınç Dengesi

• Saatin içinde dengeli su seviyesi ve ağırlık prensiplerine dayalı bir şamandıra sistemi bulunmaktadır.
• Su, belirli bir seviyeye ulaştığında mekanik bileşenler harekete geçer.

Zaman Geçtikçe Yenilenen Otomatik Hareketler

• Yarım saat geçtiğinde kâtibin kalemi belirlenen noktaya ulaşır ve zamanı gösterir.
• Şahin figürlerinden biri gagasından bir topu bırakır ve yılan figürü bu topu bir hazneye yönlendirir.
• Filin sırtında bulunan vazoya düşen top, mekanik bir bağlantı aracılığıyla filin göğsündeki çana düşer ve ses çıkarır.
• Filin seyisi, balta ile filin başına vurur ve sopalı elini kaldırarak bir işaret verir.
• Bu süreç, her saat başında ve her yarım saatte tekrarlanarak zaman ölçümünü devam ettirir.

Bilimsel ve Teknolojik Katkıları

Fil Su Saati, ortaçağ mühendisliğinin en önemli örneklerinden biri olarak kabul edilmektedir. Saatin geliştirilmesi ile:

• Hidromekanik sistemlerin zaman ölçümünde nasıl kullanılabileceği gösterilmiştir.
• Otomatik hareket eden figürler ve su gücüyle çalışan mekanik sistemler geliştirilmiştir.
• Avrupa'da ancak 17. ve 18. yüzyıllarda geliştirilecek olan regülatör sistemlerinin temelleri atılmıştır.

Donald R. Hill, Fil Su Saati’nin Rönesanstan önceki en önemli mühendislik eserlerinden biri olduğunu ifade etmiştir.

Modern Yeniden Yapımları ve Etkisi

Fil Su Saati’nin günümüzde çeşitli replikaları yapılmıştır:

• İstanbul Teknik Üniversitesi’nde (1981) bir replikası üretilmiş ve sergilenmiştir.
• Erlangen Üniversitesi'nde Alman bilim insanı Wiedemann tarafından benzer modeller yeniden inşa edilmiştir.
• Bazı müzelerde ve özel koleksiyonlarda replikaları sergilenmektedir.