Harput Kürsübaşı Kültürü ve Musikisi; Harput, tarih boyunca hem iktisadi hem idari hem de kültürel bir merkez olarak önemli bir yer tutmuştur. Bölge halkı, bu kültürel kimliğini çeşitli geleneksel toplantılar aracılığıyla yaşatmış ve müzik üretimi ile icrasını özgün biçimlerde gerçekleştirmiştir. Bu bağlamda, özellikle kış aylarında ev ve köy odalarında düzenlenen kürsübaşı meclisleri, Harput kültürünün en önemli unsurlarından biridir.
Kürsübaşı Geleneği (TRT Arşiv)
Kürsübaşı Meclislerinin Özellikleri
Kürsübaşı toplantıları, sadece müzik icra edilen sosyal etkinlikler olmayıp, aynı zamanda toplumsal eğitim ve kültür aktarımının yapıldığı meclisler olarak işlev görmüştür. Bu toplantılarda dini, felsefi ve kahramanlık temalı kitapların okunup yorumlandığı, toplum meselelerinin tartışıldığı ve özellikle genç kuşakların bilgi ve görgü bakımından eğitildiği bir ortam sağlanmıştır.
Kürsübaşı meclislerinde oturma düzeni, katılımcıların yaş ve sosyal statülerine göre belirlenir; sohbetler genellikle yaşlı ve bilgili kişilerden başlayarak gençlere doğru ilerler. Toplantılar, toplumun sorunlarına çözüm aranması, barışmaların sağlanması, mahkeme benzeri kararların verilmesi gibi sosyal işlevler de taşımıştır. Ayrıca meclislerde Kur’an-ı Kerim’den bölümler okunur ve dualar edilirdi.
Kürsü ve Fiziksel Düzen
Kürsü, genellikle 50-60 cm yüksekliğinde, kare biçiminde ve dört ayaklı tahta bir masa şeklindedir. Ortasında mangal konulacak şekilde dairesel bir oyuk bulunur. Bu mangal, özel yapışkan çamur ve saman karışımından hazırlanır ve kürsünün tam ortasına yerleştirilir. Mangalın üzerinde yakılan kömür, carıt denilen ateş kürekleri ile beslenir, üzeri külle kaplanarak uzun süre yanması sağlanır. Bu ateş, soğuğa karşı kürsünün etrafındaki kişileri 10-12 saat boyunca ısıtır.
Kürsünün üzerine özel kürsü yorganları örtülür; etrafına sedirler, büyük minderler, yumuşak makatlar ve yastıklar dizilir. Katılımcılar ayaklarını yorgan altına sokar, göğüslerine kadar yorganı çekerek ısınır ve soğuktan korunurdu. Kürsü yorganı ile oturma biçimi, hem fiziksel rahatlık hem de sosyal ritüellerin ayrılmaz bir parçasıdır.
Yemek ve İkram Kültürü
Kürsübaşı toplantılarında yemekler, püsün adı verilen imece usulüyle hazırlanırdı. Katılımcılar farklı yiyecekler getirerek ya da püsün için toplanan paralarla akşam yemeği tertip edilirdi. Özellikle kış aylarında meyve püsünleri hazırlanır, yazın toplanıp saklanan mevsim meyveleri sofralarda sunulurdu. Kürsübaşı sohbetlerinde genellikle kuruyemişler, meyveler, ayran, koruk ve nar şerbeti gibi içecekler ikram edilirdi.
Müzik ve Enstrümanlar
Harput musikisi, klasik Anadolu türkü geleneğinden farklı olarak, şehir müziği etkileri taşıyan ve kendine özgü makamlar ile usullere sahip bir müzik kültürüdür. Kürsübaşı meclislerinde keman, ud, klarnet, kanun, cümbüş, def ve darbuka gibi enstrümanlar yaygın olarak kullanılmıştır. Eskiden çığırtma, zurna, kaval, yaylı tambur, kopuz, ney, mey, kabak kemane, tar gibi çeşitli geleneksel sazlar da kullanılsa da, günümüzde bu çalgıların bazıları artık kullanılmamaktadır. Bölgeye yakınlığına göre bazı ilçelerde farklı enstrüman tercihi gözlenmiştir (örneğin, Ağın’da kaval ve mey, Arıcak’ta zurna).
Kürsübaşı müzik icrasında ayak tutma olarak adlandırılan ağızla enstrüman benzeri sesler çıkarma tekniği, eskiden enstrüman çalmanın hoş karşılanmadığı ve hatta günah sayıldığı dönemlerde gelişmiştir. Bu yüzden Kürsübaşı meclislerinde kimi zaman enstrüman bulunmaz; müzik ağızdan yönlendirilir ve icra edilir.
Toplantılarda müzik, genellikle yaşlı ve müzik bilgisi olan kişiler tarafından yönlendirilir. İcraata Harput Peşrevi (Paşa Göçtü) ile başlanır; ardından gazel, hoyrat ve kırık havalar icra edilir. Gazeller ve hoyratlar usta okuyucular tarafından söylenirken, kırık havalar solo ya da koro halinde icra edilir. Repertuvar önceden belirlenmemiş olup, icraya katılanların birikimine göre değişkenlik gösterir. Makam geçişlerinde ise müzikal kurallara dikkat edilir ve yönlendirmeler yapılır.
Kürsübaşı Geleneği (Journal of Gastronomy, Hospitality, and Travel)
Yöresel Makamlar
Harput musikisinde kullanılan makamlar, Klasik Türk Müziği makamlarıyla benzer olmakla birlikte yöresel adlarla anılır. Örneğin;
- Rast makamı "Beşiri"
- Hicaz makamı "Versak" (Versah, Varsağı)
- Karcığar makamı "Tecnis"
- Hüzzam makamı "Muhalif" olarak adlandırılır.
Sosyal ve Kültürel İşlev
Kürsübaşı meclisleri, sadece müzik ve sohbet ortamı değil, aynı zamanda kültürün, tarihî bilgilerin, kahramanlık hikayelerinin, bilmecelerin, fıkraların, tasavvufi bilgilerin ve toplum meselelerinin nesilden nesile aktarılmasında önemli bir yer tutmuştur. Bu meclisler, Harput halkının sosyal dayanışma ve kültürel sürekliliğinde kritik bir rol oynamıştır.
Kürsübaşı Geleneğinin Günümüzdeki Durumu
20.yüzyılın ikinci yarısından itibaren kürsübaşı geleneği yavaş yavaş unutulmaya başlamış, özellikle 1944-1959 yılları arasında İstanbul’daki Elazığlı öğrenciler tarafından düzenlenen folklor gecelerinde anılmıştır. Günümüzde Harput musikisi ve kürsübaşı kültürü, müzik müzeleri ve akademik çalışmalar yoluyla korunmaya ve tanıtılmaya çalışılmaktadır.
